"Φιλοκτήτης", Σοφοκλή

Η κατάσταση του Φιλοκτήτη είναι πραγματικά τραγική. Χωρίς να έχει κάνει κάτι κακό, οι σύντροφοί του τον εγκαταλείπουν μόνο με ελάχιστες προμήθειες σε ένα ερημικό νησί, άρρωστο, να υποφέρει, χωρίς να έχει καμία παρηγοριά, επειδή τον θεωρούσαν βάρος για τον Τρωικό πόλεμο και επειδή δεν ήθελαν με τις βρισιές και τα βογγητά του να χαλάσει τις θυσίες και τις προσευχές που έκαναν στους θεούς για να πάει καλά ο πόλεμος. Και αν καταφέρνει να επιζεί, αυτό γίνεται μόνο χάρις στα όπλα του, με τα οποία προστατεύεται και κυνηγά.

Ο τραυματίας, υποφέρει γιατί στην προσπάθειά του να βοηθήσει τον κοινό αγώνα, δαγκώνεται από ένα ιερό φίδι και από τότε η πληγή στο πόδι τον τυραννά. Ο πόνος ώρες - ώρες είναι αβάσταχτος, η πληγή δεν κλείνει, ο ήρωας δεν μπορεί να περπατήσει και ένα βρωμερό υγρό βγαίνει από το πόδι του. Πολύ φυσικά λοιπόν μισεί τους αρχηγούς του πολέμου που τον παράτησαν σε αυτήν την κατάσταση, τους Ατρείδες, και αυτόν που οργάνωσε το σχέδιο της προδοσίας, τον δόλιο Οδυσσέα.

Από την άλλη, η τωρινή θέση του Οδυσσέα είναι κατανοητή. Για να κερδηθεί ο πόλεμος, χρειάζεται ο Φιλοκτήτης. Αυτό έχει επιβεβαιωθεί από τον προφήτη Έλενο. Το τόξο και τα βέλη του Ηρακλή που έχει στην κατοχή του ο Φιλοκτήτης είναι το κλειδί για την κατάκτηση της Τροίας. Επομένως πρέπει να εξαπατηθεί ο Φιλοκτήτης και, ή να ενωθεί με τους υπόλοιπους Έλληνες στην Τροία, ή να παραδώσει τα όπλα.

Στην πολιτική, η νίκη είναι πάνω από όλα και ο σοφός πολιτικός μεταχειρίζεται όλα τα μέσα που έχει στη διάθεσή του για να επιτευχθούν οι στόχοι του και να κερδίσει τον πόλεμο. Η προσωποποίηση αυτού του τρόπου σκέψης είναι ο πολυμήχανος αλλά και απατεώνας Οδυσσέας.

Στον αντίποδα, ο Νεοπτόλεμος, γιος του Αχιλλέα, γενναίος και δίκαιος ήρωας, απόγονος που αρμόζει σε έναν τόσο σπουδαίο πατέρα, πρεσβεύει την τιμή και την δικαιοσύνη και θεωρεί πως το καλό δεν είναι καλό αν δε γίνεται με καλό τρόπο. Ο σκοπός δεν αγιάζει τα μέσα για τον Νεοπτόλεμο, αλλά η δικαιοσύνη είναι αυτή που πρέπει να καθορίζει τη συμπεριφορά των ηρώων ακόμα και αν το αποτέλεσμα είναι η ήττα. Ο νεαρός Νεοπτόλεμος προτιμάει μια ήττα στην οποία θα έχει ενεργήσει σύμφωνα με την αίσθησή του περί δικαιοσύνης, παρά μια νίκη για την οποία θα έχει καταπατήσει τις αρχές του.

Η στάση και των τριών είναι λίγο - πολύ κατανοητή. Ο ένας έχει να κερδίσει έναν πόλεμο, ο άλλος θέλει να είναι έντιμος και του τρίτου έχει καταστραφεί η ζωή. Εκεί που τα πράγματα αρχίζουν να μπλέκονται είναι όταν οι τρεις αλληλεπιδρούν μεταξύ τους.

Στην αρχή ο Οδυσσέας πείθει τον Νεοπτόλεμο να εξαπατήσει τον Φιλοκτήτη για το καλό των Ελλήνων. Στη συνέχεια ο νεαρός εξαπατά τον άρρωστο ήρωα, αλλά τα αισθήματα που του προκαλεί το μαρτύριο του Φιλοκτήτη τον κάνουν να αλλάξει γνώμη και να του αποκαλύψει όλη την αλήθεια. Στο σημείο αυτό ο Φιλοκτήτης θρηνεί για την εξαπάτησή του και παρακαλεί να τον σώσει ο γιος του Αχιλλέα. Εδώ παρεμβαίνει ο Οδυσσέας και ζητά από τον Φιλοκτήτη να έρθει μαζί τους στην Τροία, να ιαθεί εκεί από το πρόβλημα που τον βασανίζει και να βοηθήσει στην κατάκτηση της πόλης.

Η πρόταση φυσικά απορρίπτεται από έναν οργισμένο Φιλοκτήτη που δεν συγχωρεί τον Οδυσσέα και τους Ατρείδες για το κακό που του έκαναν. Δέκα χρόνια ταλαιπωρείται και ζει σε άθλιες συνθήκες εξαιτίας τους. Δε θέλει λοιπόν να τους ανταμείψει με την κατάκτηση της Τροίας, πολύ περισσότερο τη στιγμή που οι υποσχέσεις του Οδυσσέα δεν είναι αξιόπιστες. Μια παγίδα μπορεί να κρύβεται πίσω από κάθε κουβέντα του άρχοντα της Κεφαλονιάς.

Ο Φιλοκτήτης πείθει τον Νεοπτόλεμο να τον σώσει και να παρατήσουν και οι δυο μαζί τον Τρωικό πόλεμο και εδώ τα πράγματα παίρνουν μια παράξενη τροπή. Τη στιγμή που οι δυο ήρωες είναι έτοιμοι να φύγουν μαζί με το τόξο και τα βέλη, παρεμβαίνει ο Ηρακλής, ο οποίος αποκαλύπτει στον Φιλοκτήτη πως έπρεπε να βασανιστεί και πως μετά τα βάσανά του θα έρθει η δόξα. Ο Φιλοκτήτης πείθεται από τον θεό και όλοι μαζί φεύγουν για την Τροία.

Γιατί αποκάλεσα παράξενη αυτή την τροπή; Μα γιατί ο Φιλοκτήτης ενώ στην αρχή προτιμά να χαθεί παρά να βοηθήσει αυτούς που τους πρόδωσε, τελικά αποδέχεται πως το σωστό είναι να τους βοηθήσει, χωρίς να μάθουμε ποτέ γιατί είναι αυτό "το σωστό". Δεν πρόκειται δηλαδή για ένα λογικό επιχείρημα, αλλά για έναν θεό που δίνει τη λύση με την επέμβασή του. Η τραγωδία είχε βρει μια διέξοδο πριν την επέμβαση του Ηρακλή, αλλά όχι την διέξοδο εκείνη που θα οδηγούσε στη νίκη των Ελλήνων πολεμιστών. Και τελικά, με τη θεία επέμβαση, η προσωπική πικρία του ήρωα μπαίνει στην άκρη.

Το δίλημμα στο οποίο έχει μπει, χωρίς να το θέλει, ο Φιλοκτήτης, είναι αν θέλει να αποδεχτεί την πιθανότητα να βελτιωθεί η ζωή του μετά από τόσες συμφορές, ή αν θα απορρίψει αυτή την πιθανότητα από δίκαιο μίσος και από εύλογη επιφυλακτικότητα. Ο, αναξιόπιστος πια, Οδυσσέας του λέει πολύ λογικά πως ό,τι έγινε έγινε, τώρα το συμφέρον του Φιλοκτήτη είναι να τον ακολουθήσει. Ο Φιλοκτήτης προτιμά να αυτοκτονήσει παρά να το κάνει αυτό αλλά ταυτόχρονα προσπαθεί να πείσει τον Νεοπτόλεμο να τον σώσει και τελικά το καταφέρνει. Δεν είναι δηλαδή τυφλά αυτοκαταστροφικός.

Αυτό το λέω για να δείξω πως δεν είναι ένας παράλογος ήρωας ο Φιλοκτήτης. Η στάση του μπορεί να χαρακτηριστεί λογική. Και τελικά η λύση, όπως και η αιτία των ταλαιπωριών, δίνεται από θεών, σαν να μη μπορούσε να στηριχτεί χωρίς το θεολογικό υπόβαθρο που καθιστούσε αναγκαία και τα παθήματα και τη μεταστροφή και την τελική νίκη των Ελλήνων στην Τροία. Αυτή η θεϊκή επέμβαση με ενοχλεί, γιατί υποσκάπτει τη λογική κάτω από την μεταστροφή του Φιλοκτήτη, ενώ ταυτόχρονα βάζει τη σφραγίδα του τραγικού στο έργο και ενεργοποιεί το συναίσθημα των αναγνωστών / θεατών με τρόπο ώστε το δράμα να ολοκληρώσει τη λειτουργία του.

Ο προβληματισμός ο δικός μου έγκειται στο εξής: Είναι τελικά παράλογη η συναισθηματική ολοκλήρωση που προκαλεί η τραγωδία; Είναι τελικά παράλογο το τραγικό στοιχείο του δράματος; Είναι ένα σημαντικό κομμάτι του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού που μας επηρεάζει και σήμερα χωρίς λογική; Ή η λογική κρύβεται ακριβώς στην ανάληψη ρίσκου που προτείνει ο Οδυσσέας και στην προσπάθεια να αλλάξουμε τις συνθήκες τις ζωής μας και να μην αφήσουμε τα παθήματά μας να καθορίσουν οριστικά και αμετάκλητα τον βίο μας;

Ενώ προβληματιζόμουν πάνω σε αυτές τις γραμμές διάβασα για την ταλαιπωρία που υπέστη ο ογδοντάχρονος Βρετανός διευθύνων σύμβουλος της Formula Ένα, Μπέρνι Έκκλεστον, τον οποίον έδειραν ληστές και του έκλεψαν κοσμήματα αξίας διακοσίων χιλιάδων λιρών. Την επόμενη μέρα, ο κακοποιημένος Έκκλεστον, φωτογραφήθηκε για διαφήμιση για το ρολόι που του πήραν, κερδίζοντας έτσι λεφτά και φήμη από ένα άσχημο περιστατικό που του συνέβη. Ο δαιμόνιος Άγγλος προχώρησε με οδυσσεϊκό τρόπο πέρα από τη συμφορά και έβγαλε κέρδος. Η λεζάντα έλεγε πως ο άνθρωπος κάνει οτιδήποτε για ένα ρολόι της συγκεκριμένης μάρκας.

Τρεις στάσεις ζωής, τρεις προτάσεις διαχείρισης των πραγμάτων που αφορούν όλους μας περιέχονται στον "Φιλοκτήτη".

Ο Οδυσσέας ελίσσεται ανάλογα με τις περιστάσεις προκειμένου να πετύχει τους στόχους του και πιστεύει πως τα λόγια και οι σκέψεις και όχι οι πράξεις χωρίς περίσκεψη και σχεδιασμό κυβερνούν τη ζωή των ανθρώπων.

Όπου τέτοιων χρεία, τέτοιος είμαι εγώ·
κι όπου κρίση δικαίων και αντρείων αντρών,
δε θα βρεις άλλο από 'με πιο ευσεβή.
Να νικώ παντού από τη φύση μου θέλω

Ο Νεοπτόλεμος έχει μια υποκειμενική αίσθηση του δικαίου και θέλει αυτό το δίκαιο να καθορίσει τη ζωή του. Ταυτόχρονα, ταλαντεύεται ανάμεσα στις διάφορες απόψεις, εκφράζοντας ίσως τον μέσο θεατή.

Μα αν δίκαια, των σοφών υπέρτερα τούτα.

Και τέλος, ο αδικημένος Φιλοκτήτης (αλήθεια, γιατί δεν τον έστειλαν σπίτι του με ένα από τα δικά του πλοία, αντί να τον εγκαταλείψουν σε ένα ερημικό νησί χωρίς καμία συντροφιά;) προτιμά να χαθεί παρά να βοηθήσει αυτούς που τον έβλαψαν.

Πώς, ω μάτια μου που είδατε τα πάντα,
τούτα θα βαστάξετε, με του Ατρέα
να 'μαι τους γιους, με κείνους που μ' αφάνησαν;
Πώς με τον κατάρατο γιο του Λαέρτη;
Δεν με τρώει των περασμένων ο πόνος,
μα όσαν είν' να πάθω απ' αυτούς ακόμα,
που φαντάζομαι

Και το ζουμί της τραγωδίας αυτής βρίσκεται στα λόγια του Νεοπτόλεμου:

Μα συ αγροίκος, δεν παίρνεις από λόγια
..........................
Κι αν σ' απόδιωξαν, αν θα σε σώσουν κοίτα

Οδυσσέας - Νεοπτόλεμος - Φιλοκτήτης - Έκκλεστον

"Αντιγόνη", Σοφοκλή

Η Realmedia κυκλοφορεί τις επτά σωζόμενες τραγωδίες του μεγάλου τραγικού σε μετάφραση του δημοσιογράφου Ανδρέα Ζούλα. Διάβασα λοιπόν σήμερα τη μετάφραση της Αντιγόνης και με την ευκαιρία θα ήθελα να γράψω μερικές σημειώσεις στο blog.

Αυτό που μου έκανε εντύπωση είναι πόσο άστοχα είναι τα περισσότερα επιχειρήματα που χρησιμοποιούν οι χαρακτήρες του έργου.

Η σπουδαία και διάσημη για την συμπόνοια και την αγάπη της Αντιγόνη λέει ορθά - κοφτά πως δε θα έκανε την ίδια πράξη αγάπης αν επρόκειτο για δούλους ή ακόμη και για τον ίδιο τον άνδρα ή τα παιδιά της. Δεν είναι δηλαδή η γυναίκα - σύμβολο των πανανθρώπινων αξιών, όπως την εμφανίζουν πολλοί φιλόλογοι, αλλά μια γυναίκα που υπεραγαπάει τον αδερφό της.

Ο δε Κρέοντας, εκεί που χρησιμοποιεί λογικά επιχειρήματα για τον τρόπο οργάνωσης μιας πόλης, ξαφνικά αποκαλύπτει πτυχές του χαρακτήρα του που είναι όχι απλά παράλογες αλλά και αποκρουστικές.

Ο μόνος που είναι πιο κοντά στη λογική είναι ο Αίμωνας, τον οποίον όμως τα συναισθήματά του παρασέρνουν σε ένα τραγικό τέλος. Είναι εκείνος που δίνει το επιχείρημα - κλειδί για τη λύση του πολιτικού προβλήματος που θέτει ο Κρέοντας: "Δεν είναι πόλη που σ' έναν άντρα ανήκει". Με λίγα λόγια, ο λαός πρέπει να λαμβάνεται υπόψη στη λήψη αποφάσεων για τη διακυβέρνηση της πόλης. Φυσικά, το πώς θα γίνει αυτό μένει αναπάντητο από την αρχαία τραγωδία και οι ισορροπίες που πρέπει να κρατηθούν αποτελούν τον κεντρικό πυρήνα της νεώτερης πολιτικής ιστορίας που γέννησε τη σύγχρονη δημοκρατία.

Το φόντο της τραγωδίας είναι θρησκευτικό, με τους αιώνιους νόμους των θεών να απαιτούν να ταφεί και ο Πολυνείκης και να τιμωρούν αυτούς που προχωρούν σε πράξεις καθοσιώσεως, υπονομεύεται όμως από τον ίδιο τον ποιητή, όταν θέτει το ερώτημα μέσω του Κρέοντα για το πού είναι οι θεοί και γιατί δε βοηθάνε τους πιστούς τους που κινδυνεύουν, αλλά στο τέλος του έργου ενισχύεται από την πραγματοποίηση της προειδοποίησης του μάντη με τον πόνο που προκλήθηκε στον Κρέοντα.

Στο προσκήνιο όμως βρίσκεται το ζήτημα της φρόνησης και της σωστής κρίσης. "Φρόνηση πρέπει, του Μενοικέα γιε, να έχεις" λέει ο Χορός στον Κρέοντα και η ίδια τη τραγωδία κλείνει με το "Για την ευδαιμονία, φρόνηση πρώτα να υπάρχει". Η ορθή κρίση είναι αυτή που θα έβγαζε από τα αδιέξοδα τους ήρωες του δράματος, αλλά τα συναισθήματά τους, τα ελλαττώματα του χαρακτήρα τους, τα συμφέροντά τους και τα πάθη τους σκιάζουν την κρίση τους. Όπως και με το ζήτημα της πολιτικής, έτσι και εδώ ο Ποιητής δε μας δίνει εξηγήσεις για το κριτήριο της ορθής κρίσης. Η Φιλοσοφία χρειάστηκε να δουλέψει αιώνες και η ανθρωπότητα είδε πολλά πισογυρίσματα μέχρι να ριχτεί άπλετο φως στο ζήτημα αυτό μέσα στον Δυτικό Πολιτισμό.

Το κομμάτι εκείνο του εγκεφάλου που δεν εμπίπτει στον χώρο της λογικής επηρεάζει τους χαρακτήρες του έργου. Η Ευρυδίκη από θλίψη και απόγνωση αυτοκτονεί, η Ισμήνη δείχνει ατολμία μπροστά στην εξουσία του τυράννου και μετά τη σύλληψη της αδερφής της παραδίδεται σε ένα τέλος που θεωρεί μοιραίο, ο Αίμωνας από έρωτα και οργή προσπαθεί να σκοτώσει τον πατέρα του και τελικά αυτοκτονεί, ο Κρέοντας έχει πάθος με την απολυταρχική εξουσία και υποτιμά τις ανθρώπινες σχέσεις και τους υπηκόους του, ενώ η Αντιγόνη λέει άσχημα λόγια στην αδερφή της που φοβάται να την ακολουθήσει, οδηγείται στον θάνατο από υπερβολική αγάπη στον αδερφό της και χρησιμοποιεί τη λογική όπως τη βολεύει.

Το δράμα γίνεται συναρπαστικό όσον αφορά τα κίνητρα και τον τρόπο με τον οποίον οδηγούνται στη δράση οι χαρακτήρες του έργου, δίνοντάς μας άφθονο υλικό στον τομέα της ανθρώπινης ψυχολογίας και τη σχέση της με την ζωή μας.

The Drunkard's Walk

Διάβασα το συναρπαστικό βιβλίο του Leonard Mlodinow, καθηγητή στο Caltech, σχετικά με τις πιθανότητες και την έννοια του τυχαίου στις ζωές μας. Μας παρουσιάζει ανάγλυφα την ιστορία της στατιστικής και των πιθανοτήτων, χρησιμοποιώντας απολαυστικά παραδείγματα για να μας βοηθήσει να καταλάβουμε τις έννοιες που εξετάζει και τον επιστημονικό τρόπο σκέψης που αναλύει.

Βασική του αρχή, που φαίνεται σε αναρίθμητα παραδείγματα, είναι πως ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν έχει εξελιχθεί με τρόπο τέτοιο ώστε να αντιμετωπίζει τα προβλήματα των πιθανοτήτων πολύ καλά. Η διαίσθησή μας, ενώ είναι πολύ χρήσιμη για σειρά προβλημάτων της καθημερινής μας ζωής, συχνά μας οδηγεί σε λάθος αποτελέσματα όταν το πρόβλημα που μας απασχολεί έχει να κάνει με τις πιθανότητες και το τυχαίο. Αποτελεσματικό φάρμακο σε αυτή την ατέλεια του εγκεφάλου μας είναι η επιστημονική σκέψη, η λογική αντιμετώπιση των προβλημάτων και η πρωτοκαθεδρία της λογικής επί των ενστίκτων.

Όμως δε σταματάει εκεί. Χρησιμοποιώντας τα μαθηματικά, δείχνει πως πολλά αποτελέσματα που η κοινή γνώμη αποδίδει σε υπερβολικό ταλέντο ή ανικανότητα προβλέπονται από τη θεωρία των πιθανοτήτων, πράγμα που ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία αντιμετωπίζει ορισμένους πολύ πετυχημένους ανθρώπους ή ορισμένους ανθρώπους που έχουν αποτύχει. Ένας ικανός άνθρωπος μπορεί να έχει σειρά μεγάλων αποτυχιών, όπως και ένας φυσιολογικός άνθρωπος μπορεί να φτάσει σε τρομερά επιτυχημένα αποτελέσματα, χωρίς αυτό να σημαίνει πως ο πρώτος είναι αποτυχημένος και ο δεύτερος είναι τρομερός σε αυτό που κάνει.

Όταν ένας χρηματιστής, ένας προπονητής ή ένας διευθυντής μιας επιχείρησης θεοποιείται επειδή είχε επιτυχίες που ήταν μαθηματικά βέβαιο πως κάποια στιγμή θα γίνονταν από κάποιον κάπου, όταν οι φτωχοί περιθωριοποιούνται επειδή αποτελέσματα που θα μπορούσαν να αποδοθούν στην τυχαιότητα και τους αναρίθμητους παράγοντες που καθορίζουν την ανθρώπινη ζωή αποδίδονται στην κακή τους κρίση ή στην τεμπελιά τους ή στην ανικανότητά τους, τότε η κοινωνία μας οδηγείται σε λανθασμένα συμπεράσματα.

Ή, για να το πω πιο γλαφυρά, αν όλοι ρίχνουμε τα ζάρια συνέχεια, είναι φυσικό να υπάρχει και κάποιος που θα φέρνει συνέχεια εξάρες και κάποιος που θα φέρνει συνέχεια άσσους. Το αποτέλεσμα δεν κάνει τον πρώτο φοβερό παίχτη στα ζάρια και τον δεύτερο ανίκανο να χειριστεί ένα ζευγάρι ζάρια! Φυσικά τα παραδείγματα που εξετάζει το βιβλίο δεν είναι τόσο απλά όσο αυτό με τα ζάρια: Αθλητές και χρηματιστές, επιχειρηματίες και επιστήμονες, δισεκατομμυριούχοι και φτωχοί, συγγραφείς και κινηματογραφικοί παραγωγοί, όλοι υπόκεινται στον ίδιο νόμο της τυχαιότητας. Το ταλέντο μαζί με το τυχαίο καθορίζουν τη ζωή ενός ανθρώπου.

Η επιτυχία και η αποτυχία γίνονται πολύ πιο σχετικά μεγέθη όταν αντιληφθεί κανείς τον ρόλο που παίζουν παράγοντες που δεν μπορούν να σταθμιστούν εκ των προτέρων στη ζωή μας. Αλλά αυτό λειτουργεί και αντίστροφα: Αν θέλουμε να αυξήσουμε τις πιθανότητες να πετύχουμε, δεν έχουμε παρά να συνεχίσουμε τις προσπάθειες, να μην αποθαρρυνόμαστε από τις δυσκολίες της ζωής, αλλά να δείχνουμε επιμονή και θάρρος. Αν θέλουμε πραγματικά να φέρουμε εξάρες, δεν έχουμε παρά να συνεχίσουμε να ρίχνουμε τα ζάρια!

Ταξιδεύοντας...

Διαβάζω τις σημειώσεις του Δαρβίνου και βλέπω πόσο συναρπαστικό είναι να ζεις σε έναν κόσμο που έχει πολλά ανεξερεύνητα μυστήρια. Μέρη ανεξερεύνητα, ζώα που συμπεριφέρονται με τρόπους απροσδόκητους, πολιτισμοί εξωτικοί, ένας πλανήτης που σε ενθουσιάζει με τις διαφορετικές πτυχές του. Αν φυσικά έχεις τη διανοητική περιέργεια για το το συμβαίνει στον πλανήτη και έχεις τα χρήματα και τη μόρφωση που απαιτούνται για να μπορείς να συμμετέχεις στις νέες ανακαλύψεις.

Στην εποχή μας ο πλανήτης έχει εξερευνηθεί, αλλά αυτό δε μειώνει τον ενθουσιασμό που μπορούμε να έχουμε με την ανακάλυψη. Πρώτον, γιατί αν και έχει εξερευνηθεί ο πλανήτης μας διεξοδικά, δεν έχουν ανακαλυφθεί όλα τα μυστήρια του από εμάς. Υπάρχουν ένα σορό πράγματα που είναι γνωστά στην επιστημονική κοινότητα, αλλά τα αγνοούμε εμείς. Η ανακάλυψή τους από εμάς μπορεί να μας ενθουσιάσει και να μας συναρπάσει.

Και δεύτερον, γιατί μπορεί το φυσικό περιβάλλον να έχει χαρτογραφηθεί, αλλά υπάρχει αχαρτογράφητος ένας τεχνολογικός κόσμος που βρίσκεται εν τη γενέσει του. Οι νέοι εξερευνητές γίνονται κυβερνοναύτες και βοηθούν στη δημιουργία του νέου εξωτικού κόσμου που ενώνει τους ανθρώπους σε όποια χώρα και αν βρίσκονται και καταργεί τις αποστάσεις.

Τόσο ο φυσικός όσο και ο τεχνητός κόσμος μας έχουν πολλά συναρπαστικά μυστήρια για εμάς να μάθουμε. Και τώρα, περισσότερο από κάθε άλλη εποχή στην ανθρώπινη ιστορία, ο πλούτος και η γνώση ανήκουν σε μια μεγάλη μερίδα του πληθυσμού και όχι σε μια μικρή ελίτ. Ας το εκμεταλλευτούμε αυτό!

Ταξιδεύοντας με τον Δαρβίνο (1)

Με μεγάλη συγκίνηση ξεκίνησα να διαβάζω το ημερολόγιο του νεαρού Δαρβίνου από τα ταξίδια του στα εξωτικά μέρη της Γης με το πλοίο της Αυτής Μεγαλειότητας, το Beagle. Πρόκειται για τα ταξίδια που έδωσαν στον Δαρβίνο τα στοιχεία και τις ενδείξεις εκείνες που τον οδήγησαν στη διατύπωση της μεγαλειώδους θεωρίας της φυσικής επιλογής. Μετά το ημερολόγιο, σκοπεύω να διαβάσω και τα άλλα σπουδαία έργα του, την καταγωγή των ειδών, την καταγωγή του ανθρώπου και την έκφραση των συναισθημάτων στον άνθρωπο και τα ζώα.

Σε ένα σημείο, στην αρχή, μιλάει για τους Αφρικανούς που συναντά. Κοπέλες που χαζογελάνε με τη συμπεριφορά των Ευρωπαίων, παιδιά που ζούνε μέσα στην αθλιότητα, αντιλήψεις και αντιδράσεις διαφορετικές από τις Ευρωπαϊκές. Όπως τα είδη, σκέφτομαι εγώ, αναπτύσσονται διαφορετικά σε διαφορετικές περιοχές του πλανήτη, και αποκτούν διαφορετικά χαρακτηριστικά που τα βοηθούν να προσαρμοστούν στις συνθήκες του περιβάλλοντος και να επιβιώσουν, έτσι και οι πολιτισμοί αναπτύσσονται διαφορετικά.

Άλλωστε, και ο πολιτισμός είναι έκφραση της βιολογικότητάς μας, καθώς αποτελεί δημιούργημα του εγκεφάλου μας. Έτσι, οι Αφρικάνοι και οι Ευρωπαίοι αν και ανήκουν στο ίδιο είδος, πέρα από κάποιες τυχόν βιολογικές διαφορές, βρίσκονται σε διαφορετικά στάδια της εξέλιξης του πολιτισμού, ή, για να το πω πιο ορθά, ζούνε σε διαφορετικούς πολιτισμούς, έχουν αναπτυχθεί διαφορετικά με διαδικασίες που πήραν αιώνες για να τους οδηγήσουν εκεί που είναι σήμερα.

Νομίζω πως αυτή η οπτική είναι χρήσιμη, γιατί πολλές φορές παρόλο που αναγνωρίζουμε πως οι πολιτισμοί είναι διαφορετικοί, θεωρούμε πως η Αφρική μπορεί να λειτουργήσει με όρους Δύσης. Θεωρούμε δηλαδή πως με αρκετή προσπάθεια μπορεί να διορθωθεί ό,τι εμείς ως Δυτικοί θεωρούμε πως χρήζει διόρθωσης στην Αφρική και να ανέβει το βιοτικό επίπεδο στα ίδια σημεία με το δικό μας. Κρίνουμε δηλαδή με τα δικά μας στάνταρντς και υποτιμούμε τις διεργασίες αιώνων που οδήγησαν στις δυο διαφορετικές καταστάσεις.

Αυτό βέβαια δε σημαίνει πως ο εκδυτικισμός είναι και αδύνατος! Δεν μιλάμε άλλωστε για δυο διαφορετικά είδη. Είναι σημαντικό να αντιλαμβανόμαστε πως ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι ίδιος, ή, τέλος πάντων, σχεδόν ίδιος, επειδή ακριβώς ανήκουμε στο ίδιο είδος. Όπως και να έχει, είναι συναρπαστικό να αναλογίζεσαι πώς ο πρωτόγονος άνθρωπος αναπτύχθηκε και έδωσε τον Ευρωπαϊκό και τον Αφρικανικό πολιτισμό.


Ένα άλλο σημείο στο οποίο θα ήθελα μα σταθώ είναι η αναφορά που κάνει ο Δαρβίνος στη σκόνη από την Αφρική, σκόνη που περιλαμβάνει σπόρους δεκάδων μικροοργανισμών και που βρίσκεται σε απόσταση εκατοντάδων μιλίων από τις ακτές της Αφρικής. Πλοία, δηλαδή, που πλέουν σε τεράστια απόσταση από τις ακτές της ηπείρου πλήττονται κατά καιρούς από ανέμους που μεταφέρουν σκόνη με ενώσεις του πυριτίου και οργανικές ενώσεις, ακόμα και με μικροοργανισμούς που είναι γνωστό ότι ζουν στη Νότια Αμερική και όχι στην Αφρική!

Αυτή η περιγραφή γεννά στο μυαλό μου την εικόνα ενός "ζωντανού πλανήτη", που οι τυφλές δυνάμεις της φύσης διαρκώς συμβάλλουν στη γονιμοποίηση περιοχών με υλικό που βρίσκεται σε άλλες, μακρινές περιοχές. Ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί η φύση είναι συναρπαστικός. Άνεμοι και θαλάσσια ρεύματα χαϊδεύουν τον πλανήτη μεταφέροντας υλικό από τη μια ήπειρο στην άλλη, γεγονότα που συμβαίνουν σε ένα σημείο έχουν επίδραση σε σημεία που βρίσκονται εξαιρετικά μακρυά και κανένα μέρος του πλανήτη δεν μένει ανεπηρέαστο από ό,τι συμβαίνει αλλού.

Καθώς το ταξίδι του πλοίου συνεχίζεται, θα σημειώνω και εγώ εδώ τις ιδέες που γεννιούνται στο μυαλό μου. Η φύση είναι τόσο συναρπαστική! Καλό μας ταξίδι!

Η Τέχνη του Πολέμου

Ο Σουν Τσου μιλάει για τέχνη του πολέμου, γιατί γι' αυτόν ο σχεδιασμός του πολέμου απαιτεί πολλές δεξιότητες, μεγάλη μυστικότητα και εκλεπτυσμένη συμπεριφορά. Αντί για μια βάρβαρη επίδειξη δύναμης με σκοπό τη νίκη, ο Κινέζος σοφός προτείνει τη χρήση της πανουργίας και της ευφυΐας με στόχο τη γρήγορη, αποφασιστική και χωρίς απώλειες νίκη.

Οι υπηρεσίες που προσφέρει με αυτό το μικρό βιβλίο είναι πολύτιμες, γιατί συμπυκνώνει μεγάλη πολεμική εμπειρία, την οποία επεξεργάζεται με απαράμιλλη οξυδέρκεια. Η ανάγνωση αυτού του σημαντικού έργου μας παρέχει μια ματιά στις αντιλήψεις και τις αρχές μιας διαφορετικής - εξωτικής κουλτούρας, στην οποία η δύναμη του μυαλού όχι μόνο κερδίζει τη μάχη πριν καν παραταχθούν τα στρατεύματα, αλλά και δίνει τον τόνο για ολόκληρο τον πολιτισμό.

Δεκαήμερο του Βοκάκιου: Δεύτερη Μέρα

Ακούτε συχνά ορισμένους να γκρινιάζουν για την εποχή μας, πως οι νέοι σήμερα ενδιαφέρονται μόνο για τα χρήματα και το σεξ. Μη μασάτε. Και στην εποχή του Βοκάκιου ο κόσμος τα ίδια ήθελε. Μιλάμε για τον δέκατο τέταρτο αιώνα, την Αναγέννηση, που αποτελεί την αρχή των διαδικασιών που οδήγησαν στον μοντέρνο τρόπο ζωής.

Ήδη στη δεύτερη μέρα του Δεκαημέρου μπαίνει το ζήτημα της ευτυχίας και του ρόλου που παίζουν τα χρήματα στην ευτυχία του ανθρώπου. Και ναι μεν υπάρχει το ενδεχόμενο να είσαι πλούσιος και να μην είσαι ευτυχισμένος, αλλά τα πλούτη παίζουν μεγάλο ρόλο στην ευτυχία του ανθρώπου. Άλλωστε, και σήμερα αναγνωρίζουμε πως καλύτερα να είσαι πλούσιος και υγιής, παρά φτωχός και άρρωστος...

Με τα χρήματα μπορείς να έχεις ανέσεις, να απολαμβάνεις πράγματα που επιθυμείς, να έχεις τον σεβασμό των άλλων και να βοηθάς αυτούς που το αξίζουν. Μην περιμένετε φιλοσοφίες για αποκόλληση από τα υλικά αγαθά όπως έκαναν οι κυνικοί ή οι βουδιστές. Εδώ μιλάμε για αποδοχή του κόσμου και των ανέσεων, για απόλαυση της ζωής και για βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης.

Η οικουμενική ηθική που γέννησε η φτώχεια ενός Διογένη, εδώ δίνει τη θέση της σε μια ηθική των τάξεων, με τους πλούσιους να αντιμετωπίζουν ο ένας τον άλλον με τον απαραίτητο σεβασμό, αλλά να μην αντιμετωπίζουν ως ίσους τους φτωχούς. Βλέπουμε δηλαδή και την αποδοχή μιας κατάστασης που δημιούργησε πολύ πόνο στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Και φυσικά δε φτάνουν μόνο τα λεφτά για να χαρεί κανείς τη ζωή. Χρειάζεται και ο έρωτας, ένας έρωτας που δε σχετίζεται με μονογαμικές φαντασιώσεις ορισμένων ιδεαλιστών, αλλά ανανεώνεται διαρκώς και στρέφεται σε διαφορετικά πρόσωπα. Και ο έρωτας δεν μπορεί να είναι πλήρης χωρίς το σεξ, το οποίο σεξ όμως μπορεί να υπάρχει και χωρίς τον έρωτα.

Σας θυμίζει κάτι αυτή η περιγραφή; Και όμως, μιλάμε για τον δέκατο τέταρτο αιώνα. Είδατε πόσο όμοιες είναι οι νοοτροπίες;

Και φυσικά δεν είναι μόνο οι άνδρες που απολαμβάνουν τον έρωτα και την σεξουαλικότητα. Και οι γυναίκες εκφράζουν ανάλογες επιθυμίες αν και αυτές πρέπει να υπακούσουν και σε κάποια αυστηρά πρότυπα συμπεριφοράς. Πέρα όμως από τις κοινωνικές απαιτήσεις και τη δημόσια ντροπή, στις ιστορίες της δεύτερης ημέρας αποκαλύπτονται γυναίκες που περνάνε καλά και διασκεδάζουν με το σεξ και τον έρωτα.

Κεντρικός λοιπόν ο ρόλος των χρημάτων και του σεξ για τη ζωή του ανθρώπου σε ένα από τα σημαντικά έργα της Αναγέννησης. Δεν αμφιβάλλω ότι παρόμοιες σκέψεις θα δούμε και αλλού, αν και οφείλω να σημειώσω πως υπήρξαν φιλοσοφίες και θρησκείες που πολέμησαν και το σεξ και τον πλούτο ως στόχο που οδηγεί στην ευτυχία του ανθρώπου. Όμως η κοινωνία του Βοκάκιου δεν ανήκε σε αυτήν την κατηγορία.

Κοίτα ποιος μιλάει!

Στο δέκατο τέταρτο κεφάλαιο των Αναλέκτων βρίσκεται μια στιχομυθία μεταξύ ενός μαθητή του Κομφούκιου και ενός φύλακα σε μια πύλη, που κάποιοι σχολιαστές λένε πως ήταν Ταοϊστής. Ρωτά λοιπόν ο φύλακας από πού έρχεται ο ταξιδιώτης και όταν αυτός απαντά πως έρχεται από τον Κομφούκιο, ο φύλακας αποκρίνεται: "Δεν είναι αυτός που αν και ξέρει πως δε γίνεται, ωστόσο επιμένει;"

Αν πραγματικά πρόκειται για Ταοϊστή ερημίτη, η απόκρισή του έχει πλάκα, γιατί τουλάχιστον ο Κομφούκιος έφτιαξε ολόκληρη σχολή και δίδασκε τους μαθητές του και τους οδηγούσε στη μελέτη των αρχαίων, ενώ ο Ταοϊσμός ήταν λιγότερο σαφής και περισσότερο ποιητικός από τον Κομφουκιανισμό, επομένως και πιο δύσκολο να κατανοηθεί και να γίνει πράξη!

Η αλήθεια είναι πως η Κίνα επηρεάστηκε βαθιά από τα τρία μεγάλα πνευματικά ρεύματα της Ανατολής, τον Κομφουκιανισμό, τον Ταοϊσμό και τον Βουδισμό, όπως επίσης και από τις ανιμιστικές θρησκείες του παρελθόντος και φυσικά, στον εικοστό αιώνα, από τον Κομμουνισμό. Ειδικά όμως για την τριάδα του Κομφουκιανισμού, του Ταοϊσμού και του Βουδισμού, έχουμε να πούμε πως υπάρχουν κάποια κοινά στοιχεία και δάνεια μεταξύ τους και μάλιστα οι διδασκαλίες ενσωματώθηκαν στην Κίνα σε τέτοιο βαθμό που οι αρχαίοι έλεγαν πως οι τρεις θρησκείες είναι μία. Άλλωστε υπάρχει και σχετικός θρύλος με τον Λάο Τσε να γίνεται δάσκαλος του Βούδα, ή να είναι ο ίδιος ο Βούδας, όταν έφυγε από την Κίνα και πήγε δυτικότερα.

Από αυτά που διάβασα στα Ανάλεκτα και το Τάο Τε Τσινγκ, και ο Κομφουκιανισμός και ο Ταοϊσμός μιλάνε για την Οδό, και στους δυο σημαντικό ρόλο παίζει ο Ουρανός, και οι δυο δίνουν έμφαση στην αρετή και την ορθή διακυβέρνηση προς όφελος του λαού, οπότε έχουν ένα κοινό έδαφος για να συνομιλήσουν. Αυτό ακριβώς δείχνει και ο πίνακας παραπάνω. Τρεις σοφοί, ένας Κομφουκιανιστής, ένας Βουδιστής και ένας Ταοϊστής κουβεντιάζουν μεταξύ τους και είναι τόσο απορροφημένοι στη συζήτηση που δεν είδαν ότι πέρασαν ανάμεσα από τίγρεις. Όταν πέρασαν τον ποταμό και κοίταξαν πίσω και είδαν τις τίγρεις και συνειδητοποίησαν τι είχε συμβεί, έβαλαν τα γέλια.

Βέβαια υπάρχουν και διαφορές. Ο Κομφούκιος ασχολήθηκε περισσότερο με τη σωστή διακυβέρνηση ενώ ο Λάο Τσε (αν πραγματικά υπήρξε!) έδωσε έμφαση στην πνευματικότητα της Οδού αλλά ήταν λιγότερο σαφής από τον Κομφούκιο ως προς τη διδασκαλία του. Αξίζει όμως να σημειωθεί πως ασάφεια υπάρχει και στους δυο. Από ό,τι φαίνεται η ασάφεια εξυπηρετούσε έναν σκοπό: έβαζε τον μαθητή να σκεφτεί το ζήτημα μόνος του και αν είναι αρκετά ικανός να καταλήξει στα σωστά συμπεράσματα. Έδιναν ιδιαίτερο βάρος οι δυο διδάσκαλοι στην προσωπική ικανότητα του μαθητή, στη μελέτη και την αφομοίωση της διδασκαλίας. Χρησιμοποίησαν έτσι σκόπιμα ασαφή ή ελλειπτικό λόγο, για να παροτρύνουν τον μαθητή να σκεφτεί μόνος του.

Νομίζω όμως πως ειδικά στον Λάο Τσε η ασάφεια έχει και άλλη μια αιτία. Είναι εύκολο να χρησιμοποιήσεις ποιητική γλώσσα για να περιγράψεις μια πραγματικότητα που διαισθάνεσαι, ή, που, εν πάση περιπτώσει θέλεις να υπάρχει, αλλά όταν είναι να δώσεις λογικές και σαφείς εξηγήσεις πρέπει να μπορείς να τεκμηριώσεις αυτά που έχεις στο μυαλό σου και αυτό απαιτεί μια αντικειμενικότητα η οποία είναι δύσκολο να επιτευχθεί, ειδικά στο επίπεδο της πνευματικότητας. Έτσι δίνεται προβάδισμα στην ποιητική γλώσσα και η διαλεκτική αποφεύγεται. Προσωπικά προτιμώ την ασφάλεια της διαλεκτικής από την ασάφεια της ποίησης στη φιλοσοφία. Από την άλλη, η ποίηση δίνει δυνατότητα για πολλές ερμηνείες και για πολλές σχολές σκέψης πάνω στο ίδιο κείμενο, επομένως η ασάφεια μπορεί να βοηθήσει ώστε να γεννηθούν πολλές διαφορετικές φιλοσοφίες που εξυπηρετούν διαφορετικούς σκοπούς και άρα είναι αρκετά ευέλικτη.

Κλείνοντας θα ήθελα να σημειώσω μια διαφορά μεταξύ του Λάο Τσε που διάλεξε τη ζωή του ερημίτη και φιλοσόφων όπως ο Πλάτωνας που προσπάθησαν να πείσουν και να διαφωτίσουν με τη σκέψη τους. Ο Λάο Τσε σημειώνει πως "αρχικά όσοι γνώριζαν το τάο δεν προσπαθούσαν να φωτίσουν τους άλλους, αλλά τους κρατούσαν στο σκοτάδι", επειδή ακριβώς αποκτούσαν γνώση του αβίαστου τρόπου με τον οποίον -για τον Λάο Τσε- λειτουργεί η φύση και επομένως περίμεναν πως τα πράγματα θα έπαιρναν τον φυσικό τους δρόμο από μόνα τους, χωρίς παρεμβάσεις και χωρίς διαφωνίες και συζητήσεις που περιελάμβαναν επιχειρήματα και αντεπιχειρήματα τα οποία μπορεί να μην έφταναν στην αλήθεια. Αντίθετα, είναι γνωστός ο μύθος του Πλάτωνα για τον σοφό που ανακαλύπτει τον κόσμο βγαίνοντας από την σπηλιά στην οποία ήταν κλεισμένος και όπου έβλεπε μόνο σκιές και ο οποίος γυρνάει πίσω για να δείξει και στους άλλους τον κόσμο και να τους βγάλει από τις ψευδαισθήσεις του, μια οδό που κατεξοχήν ακολούθησε ο Διαφωτισμός.

Τάο Τε Τσινγκ

Το Τάο Τε Τσινγκ είναι ένα κείμενο που κατέχει κεντρική θέση στον Ταοϊσμό. Γράφτηκε από τον Λάο Τσε, που έζησε τον έκτο αιώνα προ Χριστού, την ίδια περίπου εποχή με τον Κομφούκιο.

Η διοίκηση ενός κράτους απασχολεί και τον Λάο Τσε, αν και χωρίς να καταπιάνεται με αυτό το ζήτημα σε τέτοιο βαθμό όπως ο Κομφούκιος. Όπως και ο Κομφούκιος ασχολείται και αυτός με το πώς πρέπει να ζει ένας άνθρωπος, αλλά ξεκινάει από μια ιδιαίτερη πνευματικότητα η οποία τον οδηγεί σε διαφορετικά συμπεράσματα.

Ο Λάο Τσε ξεκινά τη φιλοσοφία του από τις παρατηρήσεις του για τον κόσμο. Βλέπει τον κόσμο με τα μάτια ενός ανθρώπου του έκτου προ Χριστού αιώνα και εντυπωσιάζεται από την απλότητα και τη σταθερότητα της φύσης. Έτσι, φτάνει στο σημείο να θεωρήσει πως η απλότητα είναι το κλειδί για την φιλόσοφο ζωή, μια απλότητα που αγκαλιάζει τα αντίθετα ζεύγη με τα οποία είναι γεμάτα η ζωή.

Στην προσπάθειά του για απλότητα δεν έχουν θέση η λογική και τα επιχειρήματα, στοιχεία δηλαδή που μέσα από τον ορθό λόγο των αρχαίων Ελλήνων αποτελούν τον αφετηριακό πυρήνα της σύγχρονης Δύσης. Και εκεί ακριβώς βρίσκεται η αδυναμία του Ταοϊσμού έναντι του Δυτικού Πολιτισμού. Γιατί με τη δύναμη του ορθού λόγου και της ανάλυσης έχουμε φτάσει να γνωρίσουμε τους τρόπους με τους οποίους λειτουργεί η φύση και διαπιστώνουμε πως η κοσμολογία του Λάο Τσε είναι λανθασμένη. Ούτε η Γη, ούτε ο Ουρανός είναι έτσι όπως εκείνος νόμιζε και αυτό έχει τις επιπτώσεις του και σε αυτή τη θρησκεία.

Με βάση τον δικό του τρόπο κατανόησης της φύσης, ο Λάο Τσε προτείνει μια ορισμένη αντιμετώπιση των πραγμάτων. Ο ηγεμόνας πρέπει να εξουσιάζει χωρίς να ασκεί βία αλλά ούτε και να βάζει κανόνες. Ο πολεμιστής πρέπει να πολεμά χωρίς να επιτίθεται. Ο άνθρωπος πρέπει να δημιουργεί χωρίς να ενεργεί. Ένα κράτος πρέπει να νικά ενδίδοντας στο αντίπαλο κράτος. Οι τύποι, οι τελετές, τα επιχειρήματα, όλα αυτά έχουν θέση σε κράτη στα οποία οι άνθρωποι είναι πονηροί. Όταν ζεις με απλότητα και αρετή όλα αυτά δεν τα έχεις ανάγκη σύμφωνα με τον Λάο Τσε.

Δεν είναι τυχαίο που ο Λάο Τσε, όπως και ο Κομφούκιος, πέθανε απογοητευμένος από τους ανθρώπους. Πού να βρεις ανθρώπους σύμφωνα με αυτές τις προδιαγραφές; Η παράδοση λέει πως καθώς έφευγε για να πεθάνει στην άγρια φύση, μακρυά από τον πολιτισμό, ένας φύλακας που κατάλαβε ότι πρόκειται για σημαντικό φιλόσοφο του ζήτησε να καταγράψει τη φιλοσοφία του. Έτσι γράφτηκε το Τάο Τε Τσινγκ.

Δεκαήμερο του Βοκάκιου: Πρώτη Μέρα

Το σημαντικό αυτό κείμενο του Ευρωπαϊκού πολιτισμού ξεκινάει με την περιγραφή της επιδημίας πανώλης στην Φλωρεντία το 1348. Δεν έχει νόημα να περιγράψω την τραγικότητα της κατάστασης. Οι ήρωες του κειμένου αποφασίζουν να φύγουν στα περίχωρα της πόλης και να διασκεδάσουν, ξεχνώντας τον πόνο και το πένθος που έχει φέρει ο μεγάλος λοιμός.

Αυτό που εμένα μου φάνηκε σοκαριστικό δεν είναι πως θέλουν να φύγουν. Αλλά πως δε φεύγουν για να ξεφύγουν από τον θάνατο, αλλά για να ξεφύγουν από τον πόνο. Σκοπός τους δηλαδή δεν είναι να προσπαθήσουν να προστατεύσουν τη ζωή τους, αλλά να διασκεδάσουν, ενώ γύρω τους επικρατεί ο θάνατος ο οποίος απειλεί και τους ίδιους.

Εγώ, αν είχα την οικονομική δυνατότητα που εκείνοι φαίνεται να έχουν, θα δοκίμαζα να φύγω μακρυά, για να ξαναστήσω μια ζωή κανονική, μια ζωή με νέες χαρές αλλά και νέες λύπες, χαρές και λύπες που θα έρχονταν φυσιολογικά στον νέο τόπο διαμονής, και όχι να ξεχάσω τις λύπες εν μέσω της καταστροφής.

Βέβαια, δεν είναι σίγουρο ότι υπήρχε και κάπου να πάνε ώστε να αποφύγουν την καταστροφή. Η βουβωνική πανώλη είχε ξεκινήσει από την Ανατολή και είχε φτάσει στη Δύση. Αν λοιπόν ολόκληρος ο κόσμος μαστιζόταν από τον λοιμό τότε δε θα μπορούσαν να προσπαθήσουν να ξεφύγουν από την καταστροφή. Και έπρεπε να αποφασίσουν πώς θα περάσουν τη ζωή τους ενώ κινδύνευαν να χαθούν.

Φεύγουν λοιπόν σε μια πολυτελή οικία στα περίχωρα και αρχίζουν να περνούν τον καιρό τους ξέγνοιαστα. Για να διασκεδάσουν, αρχίζουν να λένε ιστορίες. Οι σύντομες αυτές ιστορίες αποτελούν το κύριο μέρος του έργου. Σε αυτές τις αναρτήσεις δε θα κάνω περίληψη των ιστοριών, αλλά θα μιλήσω για πράγματα που μου έκαναν εντύπωση από αυτές.

Την πρώτη μέρα λοιπόν, με τις ιστορίες τους ουσιαστικά εκφράζουν τη διαφωνία τους με βασικές αρχές του Μεσαίωνα όπως είναι η θρησκευτικότητα και η ιεραρχία και μιλούν ως άνθρωποι που εμφορούνται από ένα νέο πνεύμα, ένα πνεύμα που δεν έχει σχέση με τον Μεσαίωνα, τον οποίον κατηγορούν για σκοταδισμό.

Βέβαια, όλα αυτά τα κάνουν με εκλεπτυσμένο τρόπο και κρατώντας τα προσχήματα, αλλά η αλήθεια δεν παύει να είναι αυτή. Έτσι, ενώ ισχυρίζονται πως μιλούν προς δόξαν Θεού σε ανύποπτο χρόνο δηλώνουν πως οι ιστορίες είναι διασκεδαστικές. Μάλιστα, η κριτική που ασκούν είναι τόσο σκληρή που θυμίζει έναν Σαντ, αν και η προοπτική είναι διαφορετική. Όπως και να έχει μπαίνουν οι ρίζες για την μετέπειτα εξέλιξη του Ευρωπαϊκού πνεύματος.

Έχουν ξεπεράσει τα μεσαιωνικά ταμπού για τον Χριστιανικό Θεό, τις επιταγές του και τους ιερείς του αλλά δεν περιορίζονται σε μια κοροϊδία των παλιών αξιών. Πέρα από καταδίκη του παλιού, προχωρούν και σε κτίσιμο του νέου. Προβάλλουν νέες αξίες, όπως είναι η γενναιοδωρία και η ευστροφία, και μιλούν για μια νέα ηθική η οποία αντικαθιστά την παλιά ηθική του Δυτικού Μεσαίωνα.

Όχι και άσχημα για πρώτη μέρα. Απόρριψη της παλιάς ηθικής και νοοτροπίας και προβολή μιας νέας ηθικής που αρμόζει στην εποχή και το πνεύμα τους. Μιλάμε για την αρχή της Αναγέννησης και την δημιουργία ενός Νέου Πολιτισμού που άσκησε τεράστια επιρροή μέσα στους αιώνες που ακολούθησαν.

Εντυπώσεις από τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου (4)

Πέρα από μεγάλος σοφός, ο Κομφούκιος είναι και ευαίσθητος άνθρωπος. Η ανθρωπιά του φαίνεται στη μεγάλη σημασία που δίνει στο πένθος και στον σεβασμό με τον οποίο αντιμετωπίζει το πένθος των άλλων. Θεωρεί πως είναι φυσιολογικό το πένθος να κρατάει καιρό και πως όταν ο άνθρωπος πενθεί ειλικρινά, δεν έχουν θέση τα όρια που βάζουν τα τελετουργικά.

Το γνήσιο πένθος είναι υπεράνω όλων των τυπικών και των κανόνων και ο Κομφούκιος το ξέρει αυτό και από προσωπική εμπειρία. Άλλωστε, είχε την ατυχία να χάσει πολλά αγαπημένα του πρόσωπα, μεταξύ των οποίων και ο καλύτερός του μαθητής, ο Χούι, τον οποίον ο Κομφούκιος πένθησε σαν πραγματικό του γιο.

Ως διδάσκαλος, η ευαισθησία του φαίνεται στον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίον αντιμετωπίζει τους μαθητές του. Δεν απαντά στα ερωτήματά τους με απαντήσεις που φέρουν καθολική ισχύ, αλλά προσαρμόζει τις απαντήσεις του ανάλογα με τον χαρακτήρα και τις προϋποθέσεις αυτού που ρωτάει. Έτσι, για την ίδια ακριβώς ερώτηση μπορεί να δώσει εκ διαμέτρου αντίθετες απαντήσεις, επειδή οι άνθρωποι που τον ρώτησαν ήταν εντελώς διαφορετικοί μεταξύ τους.

Αυτό φυσικά προϋποθέτει οξύτατη αντιληπτική ικανότητα από τη μεριά του. Και πραγματικά, ο Κομφούκιος βλέπει πέρα από τα φαινόμενα, καταλαβαίνει τα βαθύτερα κίνητρα των ανθρώπων που βρίσκονται κοντά του, γίνεται καρδιογνώστης και αυτό δείχνει πόσο ασυνήθιστα μεγάλος ήταν.

Εντυπώσεις από τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου (3)

Όπως είπαμε, τον Κομφούκιο απασχολεί πολύ το πώς πρέπει να συμπεριφέρεται ένας αξιωματούχος. Ο ίδιος βάζει τον πήχη ψηλά και απογοητεύεται από την κατάσταση που επικρατεί στην εποχή του. Γι' αυτόν τον λόγο καταλήγει να εξιδανικεύσει τους αρχαίους βασιλιάδες και θεωρεί την αρχαία εποχή ως υπόδειγμα αξεπέραστο για όλους.

Με τη διδασκαλία του Κομφούκιου, ο αξιωματούχος του ιεραρχικού συστήματος διακυβέρνησης της Κίνας πρέπει να έχει έναν ηθικό χαρακτήρα τέτοιο που να βάζει ως μόνο του μέλημα το καλό του λαού. Ο αξιωματούχος πρέπει ακόμα και να μπορεί να παραιτείται από το αξίωμα που κατέχει, όσο υψηλό και αν είναι, ακόμα και αν πρόκειται για τον ίδιο τον Αυτοκράτορα, όταν κρίνει πως υπάρχει κάποιος καλύτερος από αυτόν για το συγκεκριμένο αξίωμα. Όμως τέτοια ποιότητα χαρακτήρα δεν έχουν πολλοί και γι' αυτό ο φιλόσοφος απογοητεύεται από τους συγχρόνους του.

Με λίγα λόγια, αυτό είναι και το όριο της διδασκαλίας του Κομφούκιου. Η τήρηση του δρόμου που διδάσκει επαφίεται στη συνείδηση και την ευφυΐα του αξιωματούχου. Ο Κομφούκιος επιμένει στη διδασκαλία του, παρόλο που η πραγματικότητα είναι σκληρή μαζί της και τον απογοητεύει. Μιλώντας ως Δυτικός, ο Κομφούκιος θα έπρεπε να αναγνωρίσει το όριο του συστήματος διακυβέρνησης και να ζητήσει αλλαγή του. Αντί να περιμένει δηλαδή να βρεθούν οι κατάλληλοι άνθρωποι, θα έπρεπε να ζητήσει τέτοιες δικλείδες ασφαλείας μέσα στο σύστημα ώστε ο αξιωματούχος που δεν πληρεί τα ηθικά κριτήρια του Κομφούκιου να μην μπορεί να βλάψει το λαό και τη χώρα.

Εδώ ακριβώς φαίνεται η υπεροχή του τρόπου διακυβέρνησης σε μια δυτική δημοκρατία, όπου υπάρχουν ένα σωρό θεσμικοί έλεγχοι και περιορισμοί στην εξουσία, έναντι του ιεραρχικού συστήματος της αρχαίας (αλλά και νεώτερης) Κίνας. Αντί να περιμένεις από τους ανθρώπους να ενεργούν με βάση μια υψηλή ηθική, η οποία άλλωστε είναι και υποκειμενική, είναι προτιμότερο να ενσωματώσεις αλλαγές στο σύστημα τέτοιες που να διασφαλίζουν το κοινό καλό ανεξαρτήτως της ατομικής ηθικής αυτού που ασκεί μια εξουσία.

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δίνει μορφή στον κόσμο

Διάβασα πως είπε ο Ψαραντώνης:

Πώς να σας το πω ρε παιδιά; Εμείς οι άνθρωποι δεν έχουμε τίποτα, η φύση τα έχει όλα. Αυτή είναι ο Θεός. Αυτή σε γεννάει, σε τρώει, σε τιμωρεί. Αυτή μας δίνει και τη μουσική. Εγώ στέκομαι απέναντι απ' τον Ψηλορείτη με τις ώρες. Κι έχω βγάλει τη μαντινάδα που λέει:

«Στου Ψηλορείτη την κορφή το χιόνι δεν τελειώνει
μέχρι να λιώσει το παλιό, καινούριο το πλακώνει».

Τον κοίταζα κι αυτός μου 'λεγε τη μουσική.

Καλέ μου Ψαραντώνη, ο νους σου έφτιαξε τη μαντινάδα. Αυτός έφτιαξε τη μουσική, αυτός σκάρωσε τη μελωδία, αυτός ευφράνθηκε από το άγριο τοπίο της Κρήτης, αυτός μας δίνει χαρά με τα δημιουργήματά του.

Ξέρεις, τα χρώματα και οι ήχοι, είναι γεννήματα του ανθρώπινου μυαλού. Εκείνο είναι που "ερμηνεύει" τις ηλεκτρομαγνητικές ακτινοβολίες και τις πυκνώσεις και τις αραιώσεις του αέρα σαν χρώματα και ήχους. Δεν υπάρχουν τα χρώματα ως χρώματα, ούτε οι ήχοι ως ήχοι. Ο εγκέφαλος του ανθρώπου δημιουργεί τον κόσμο έτσι όπως τον αντιλαμβανόμαστε.

Μη λες λοιπόν πως δεν έχουμε τίποτα. Έχουμε κάτι πολύ σημαντικό!

Άσε που και ο εγκέφαλος μέρος της φύσης είναι. Με φυσικό τρόπο, δια της φυσικής επιλογής, ο άνθρωπος σήμερα βλέπει αυτά που βλέπει, ακούει αυτά που ακούει, νιώθει αυτά που νιώθει.

Σου αφιερώνω και μια μαντινάδα:

Του ανθρώπου είναι η κεφαλή
που όλα τα ανυψώνει.
Γροικάς το; Είναι η κεφαλή,
καλέ μου Ψαραντώνη!

συγκινήθηκα

Βρήκα αυτήν εδώ τη φωτογραφία στο blog bromisteraki. Κάποιος είχε βάλει ένα ζευγάρι ζάρια στον τάφο του Μπορ.

Λέγεται πως όταν ο Αϊνστάιν είχε πει πως ο Θεός δεν παίζει ζάρια με το σύμπαν, υπερασπιζόμενος τον ντετερμινιστικό χαρακτήρα που πίστευε πως είχε η φύση και πως έπρεπε να έχει η φυσική, ο Μπορ του απάντησε: "Αϊνστάιν, σταμάτα να λες στον Θεό τι να κάνει!"

Κάντε κλικ στην φωτογραφία για να τη δείτε ολόκληρη και σε μεγάλο μέγεθος.

Αντίλογος στον Γρηγόριο Παλαμά: Πώς η αρχαία Ελληνική φιλοσοφία κέρδισε τελικά αυτή τη μάχη των ιδεών

«Λόγω» γάρ, φησί, «παλαίει πάς λόγος», βίω δε τις; Με αυτό το επιχείρημα, ο Γρηγόριος Παλαμάς προσπαθεί να ξεπεράσει το τεράστιο πρόβλημα που δημιουργεί σε κάθε μορφής δογματισμούς η αρχαία ελληνική σκέψη και να υπερασπιστεί λογικά την χριστιανική πίστη, στην ορθόδοξη εκδοχή της.

Το επιχείρημα αυτό θέλει αρκετή προσοχή. Άλλωστε, επηρέασε για αιώνες την σκέψη πολλών και για αυτόν τον λόγο θα προσπαθήσω να το αναλύσω ώστε να γίνει κατανοητό από όλους.

Υπάρχει πρόβλημα με τη φιλοσοφία. Μετά από αιώνες φιλοσοφικών συζητήσεων, μετά από πολλές σχολές και πολλές διδασκαλίες, παρατήρησαν οι Έλληνες ότι τα επιχειρήματα έρχονται σε αντιπαράθεση με άλλα επιχειρήματα και πως για κάθε λόγο υπάρχει και ένας αντίλογος. Αυτό οδήγησε τους Σκεπτικούς να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί με τα δόγματα και να διστάζουν να υιοθετήσουν οποιοδήποτε δόγμα ως απόλυτη αλήθεια.

Αυτό φυσικά ήταν πρόβλημα για τους Χριστιανούς, οι οποίοι δίδασκαν ένα σωρό δόγματα ως απόλυτες αλήθειες. Δε λέγανε, δηλαδή, οι Χριστιανοί, "ο Χριστός μπορεί να αναστήθηκε, μπορεί και όχι", "η σωτηρία μπορεί να έρχεται δια του Χριστού, μπορεί και όχι" κλπ, αλλά πίστευαν πως τα δόγματά τους ήταν αλήθειες με απόλυτη ισχύ. "Ο Χριστός αναστήθηκε, τελεία και παύλα", "η σωτηρία έρχεται δια του Χριστού, τελεία και παύλα".

Για να ξεπεράσουν λοιπόν το πρόβλημα που η αρχαία ελληνική σκέψη έθετε στον δογματισμό τους, ο Παλαμάς ισχυρίζεται πως τα χριστιανικά δόγματα δεν εμπίπτουν στο επίπεδο των λόγων, οπότε θα είχαν και αντίλογο, αλλά στο επίπεδο του βίου, οπότε δεν επιδέχονται αντίλογο.

Αλλά, και εδώ είναι το σημείο-κλειδί, αυτό που λέει ο Παλαμάς είναι ένας... λόγος. Δηλαδή ο Παλαμάς φτιάχνει ένα επιχείρημα και επειδή ακριβώς πρόκειται για επιχείρημα μπορεί να δοθεί και ένα αντεπιχείρημα στον λόγο του Παλαμά. Αυτή η λεπτή διάκριση διαφεύγει από τον Γρηγόριο, ο οποίος νομίζει πως το ζήτημα λύνεται μεταθέτοντας το χριστιανικό δόγμα στο επίπεδο του βίου και δεν αντιλαμβάνεται ότι όταν ισχυρίζεται αυτή τη μετάθεση διατυπώνει λόγο και άρα αυτό που λέει μπορεί να δεχτεί την κριτική την οποία προσπαθεί να αποφύγει για το χριστιανικό οικοδόμημα.

Θα το επαναλάβω για να γίνει ξεκάθαρο. Ο Γρηγόριος λέει πως τα χριστιανικά δόγματα εμπίπτουν όχι στην κατηγορία του λόγου αλλά του βίου. Χωρίς όμως να χρειαστεί να εξετάσουμε αυτό το πράγμα, μπορούμε να παρατηρήσουμε πως αυτή η σκέψη αποτελεί λόγο και άρα μπορεί να βρεθεί αντίλογος.

Με λίγα λόγια, η αρχαία ελληνική σκέψη δεν παρακάμπτεται τελικά, όσο έξυπνα και αν προσπάθησε ο Παλαμάς να την παρακάμψει.

Και για να μην αφήσουμε την ανάρτηση χωρίς ένα αντεπιχείρημα, αυτό που θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε (όπως κάνει ο Αρσένιος Μέσκος στο βιβλίο του Σοκ και Δέος) είναι πως ο βίος επιδέχεται εξηγήσεων και δεν υπάρχει κάποιος λόγος για τον οποίο ο φορέας μιας εμπειρίας (μιας ησυχαστικής εμπειρίας στην περίπτωση του Παλαμά και των Ορθοδόξων) να εξηγεί αλάθητα την εμπειρία του. Δηλαδή, χωρίς να αμφισβητούμε πως κάποιος έχει μια εμπειρία, το ότι έχει την εμπειρία δε σημαίνει πως η εξήγησή του για το τι σημαίνει η εμπειρία αυτή είναι και η σωστή εξήγηση. Μπορεί να υπάρχουν άλλες εξηγήσεις, άλλες ερμηνείες της εμπειρίας. Η εμπειρία δηλαδή δεν αποτελεί και απόδειξη ενός δόγματος γιατί ο κάτοχός της δεν είναι λογικά αναγκαίο να είναι και αλάνθαστος ερμηνευτής της εμπειρίας αυτής.

Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί Χριστιανοί που είχαν ελληνική μόρφωση αντιτάχθηκαν στον αρχαίο ελληνικό σκεπτικισμό. Αν ο σκεπτικισμός ορισμένων Ελλήνων φιλοσόφων δεν μπορεί να παρακαμφθεί ή να αποδειχτεί λανθασμένος, τότε δεν υπάρχει και λογική θεμελίωση για τον Χριστιανισμό, και η βεβαιότητα γίνεται υπόθεση. Στη μάχη των ιδεών δε λείπουν και οι βρισιές και τα υποτιμητικά σχόλια για τους αρχαίους φιλοσόφους. Τελικά όμως, στη συγκεκριμένη περίπτωση, οι Σκεπτικοί φαίνεται πως είχαν δίκιο.

Εντυπώσεις από τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου (2)

Η Κινεζική κοινωνία ήταν έντονα ιεραρχική. Όλοι λοιπόν, και ιδιαίτερα οι κρατικοί αξιωματούχοι, έπρεπε να ήξεραν πώς να φέρονται στους ανωτέρους και τους κατωτέρους τους. Σε πνεύμα σύμφωνο και με το Βιβλίο των Τελετών, ο Κομφούκιος διδάσκει τον κρατικό αξιωματούχο να φέρεται με σεβασμό στους ανωτέρους του και να υπακούει στις εντολές τους και με επιείκεια στους κατωτέρους του και να μην τους ζητάει πράγματα πάνω από τις δυνατότητές τους.

Με λίγα λόγια ζητάει από καθένα να μπαίνει στη θέση του άλλου και να συμπεριφέρεται όπως θα ήθελε και εκείνος να του συμπεριφέρονταν αν βρισκόταν σε εκείνη τη θέση. Έτσι ο αξιωματούχος θα γίνει αγαπητός, θα προσελκύσει γύρω του ανθρώπους με αξία και θα προάγει τις υποθέσεις του βασιλείου.

Πιο σημαντικό για τον Κομφούκιο δεν είναι το αξίωμα, αλλά ο τρόπος με τον οποίο κάποιος ενεργεί όταν το κατέχει και το ήθος που έχει ο άνθρωπος είτε κατέχει αξίωμα είτε δεν κατέχει. Για αυτό ακριβώς καλεί τους μαθητές του να μην νοιάζονται για το αν έχουν κάποιο αξίωμα, αλλά να ενδιαφέρονται για το κατά πόσο αν είχαν αξίωμα θα ενεργούσαν υπεύθυνα. Και πολλές φορές, αυτή η υπευθυνότητα, μπορεί να οδηγήσει σε άρνηση ανάληψης του αξιώματος όταν υπάρχουν άλλα άτομα καταλληλότερα για το αξίωμα αυτό ή όταν οι συνθήκες δεν είναι κατάλληλες για την άσκηση σώφρονος πολιτικής.

Αυτό είναι ένα ζήτημα που προβληματίζει έντονα τον Κομφούκιο. Είναι οι ηγεμόνες της εποχής του ενάρετοι; Θέλουν να καθοδηγήσουν τον λαό με γνώμονα τη δικαιοσύνη, όπως οι ηγεμόνες του παρελθόντος, τους οποίους ο Κομφούκιος εξιδανικεύει και προβάλει ως υποδείγματα; Ο αξιωματούχος πρέπει να το λαμβάνει αυτό υπόψη όταν του προσφέρεται ένα αξίωμα. Φτάνει δε στο σημείο να εκθειάσει ανθρώπους που παραιτήθηκαν του αξιώματός τους όταν ο ηγεμόνας τους δεν ήταν άνθρωπος ενάρετος και δεν κυβερνούσε με βάση τη δικαιοσύνη, αλλά και να πει πως πρέπει κανείς να διαλέγει τον τόπο της διαμονής του με βάση το αν στην περιοχή εκείνη ζουν ενάρετοι άνθρωποι.

Εντυπώσεις από τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου (1)

Αυτές τις μέρες διάβασα -και ξαναδιαβάζω- τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου, στην εξαιρετική έκδοση της Ινδίκτου, με μια πολύ ενδιαφέρουσα Εισαγωγή και πολύ χρήσιμα Ερμηνευτικά Σχόλια του Σωτήρη Χαλικιά, ο οποίος έκανε και τη Μετάφραση. Με την ευκαιρία αυτή θα ήθελα να καταγράψω ορισμένες εντυπώσεις.

Δε φιλοδοξώ να κάνω μια συστηματική παρουσίαση του Κομφούκιου ή της σκέψης του. Υπάρχουν άφθονες τέτοιες αναλύσεις, πολύ πιο πλήρεις και πολύ πιο εμβριθείς από οτιδήποτε θα μπορούσα να γράψω εγώ. Σας προτείνω να το ψάξετε μόνοι σας, για να έχετε μια ολοκληρωμένη εικόνα. Ενδεικτικά, μπορείτε να ξεκινήσετε από τα αντίστοιχα άρθρα της Wikipedia για τον Κομφούκιο και τα Ανάλεκτα.

Αυτό που τον απασχολεί από την αρχή ως το τέλος των Αναλέκτων είναι η ορθή συμπεριφορά και ιδιαίτερα η ορθή διακυβέρνηση. Το φιλοσοφικό του έργο καταπιάνεται με ζητήματα που έχουν τεράστιες πρακτικές επιπτώσεις. Δεν ασχολείται με τη φύση του κόσμου, με τη φύση των θεών, με τη φύση του ανθρώπου, με ζητήματα αθανασίας, και άλλα παρόμοια. Αλλά ούτε δίνει και συγκεκριμένες λύσεις σε πρακτικά προβλήματα ή προτείνει συγκεκριμένους νόμους. Ασχολείται με τις αρχές που πρέπει να διέπουν τη συμπεριφορά του Ηγεμόνα και των ανθρώπων γενικότερα.

Από τον πρώτο στίχο των Αναλέκτων φαίνεται η σημασία που δίνει ο Κομφούκιος στη σωστή εφαρμογή αυτών που ο άνθρωπος έχει μελετήσει.

Μελετάς και την κατάλληλη στιγμή ξεδιπλώνεις ό,τι έμαθες: δεν είναι αυτό χαρά;

Αγαπά τη μελέτη και οι μαθητές του μελετούν και αυτοί. Οι πηγές τους είναι διάφορες, ανάμεσα στις οποίες είναι τα Ποιήματα και οι Τελετές.

Τα Ποιήματα είναι μια συλλογή ποιημάτων / τραγουδιών, την οποία ο Κομφούκιος χρησιμοποιεί με έναν ιδιαίτερα δημιουργικό τρόπο. Εμπνέεται από αυτά και δίνει λύσεις σε προβλήματα της εποχής του.

Ο Κομφούκιος γενικά δίνει μεγάλη σημασία στα αρχαία κείμενα και στον αρχαίο τρόπο ζωής, αλλά δεν το κάνει αυτό επειδή θεωρεί πως όλα τα ζητήματα έχουν λυθεί από τους αρχαίους. Χρησιμοποιεί την αρχαία σοφία με τον δικό του τρόπο ώστε αυτός να δώσει απάντηση στα προβλήματα της δικής του εποχής. Αντλεί την έμπνευση από το παρελθόν· δεν υποτάσσεται δουλικά σε αυτό. Το παρόν είναι αυτό που κυριαρχεί στη ζωή, αλλά ο σεβασμός στο παρελθόν βοηθά στην εύρεση νέων λύσεων στα προβλήματα της κάθε εποχής.

Για να δείτε με ποιον τρόπο χρησιμοποιεί ο Κομφούκιος τα Ποιήματα, αλλά και το πώς εννοεί εκείνος τις Τελετές, θα σας παραθέσω ένα πολύ αποκαλυπτικό απόσπασμα:

Ο Τσι Σια ρώτησε:

"...θελκτικό το γοητευτικό χαμόγελο,
στα όμορφα μάτια της το άσπρο παλεύει με το μαύρο,
στο άβαφο μετάξι θα φανούν τα χρώματα".

Τι σημαίνει αυτό;

Είπε ο Διδάσκαλος: Η ζωγραφιά ακολουθεί. Πρώτα ετοιμάζεται το άβαφο μετάξι.

Είπε ο Τσι Σια: Οι Τελετές λοιπόν ακολουθούν.

Είπε ο Διδάσκαλος: Ανέδειξες την σκέψη μου, Σαγκ. Μπορώ να αρχίσω πλέον να μιλώ μαζί σου για τα Ποιήματα.

Η Ωδή μπορεί να μιλάει για μια όμορφη γυναίκα και για τη σχέση της φυσικής ομορφιάς και της ομορφιάς που της προσδίδουν τα χρώματα με τα οποία βάφεται. Ο Κομφούκιος "διδάσκεται" από το ποίημα πως οι Τελετές ακολουθούν τον ενάρετο χαρακτήρα ενός ανθρώπου, πως ο ενάρετος άνθρωπος αναδεικνύει τις Τελετές, πως χωρίς τον κατάλληλο χαρακτήρα, οι Τελετές καταλήγουν σκέτο χρώμα σε μια άσχημη γυναίκα.

Ο Κομφούκιος διδάσκει στα Ανάλεκτα τον σεβασμό στις αρχαίες Τελετές. Πρόκειται για ένα σύνολο τελετουργικών του εκλεπτυσμένου Κινέζικου πολιτισμού που ρυθμίζουν κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής των ευγενών. Αλλά δεν αποτελούν αυτοσκοπό για τον Κομφούκιο. Δεν αποτελούν θεατρικές πράξεις τις οποίες δεν έχει σημασία ποιος τελεί.

Με τις Τελετές ο Κομφούκιος αποκαλύπτει έναν ολόκληρο αξιακό κόσμο που δεν έχει την αφετηρία του στη Γη. Επειδή ακριβώς οι Τελετές αναδεικνύουν για τον Κομφούκιο τις αξίες που αναδεικνύουν, η μελέτη τους και η σωστή τήρησή τους είναι εξαιρετικά σημαντική, ιδιαίτερα για τον σωστό ηγεμόνα.

Είναι όντως Κινέζικα!

Δε φανταζόμουν ότι τα Κινέζικα ιδεογράμματα είναι τόσο δύσκολα να τα κατανοήσεις. Ακούστε τι διάβασα. Είναι τόσο αστείο!

Ακολουθώντας σ' αυτό πολλούς άλλους μεταφραστές κινεζικών κλασικών κειμένων παραθέτω, ως μια ειρωνική νύξη στη δυσκολία του εγχειρήματος της απόδοσής τους στις γλώσσες μας, το πασίγνωστο σχετικό γραπτό του Borjes: "...Γύρω στα 1916, αποφάσισα να ασχοληθώ με τη μελέτη της Ανατολικής γραμματείας. Μια μέρα που διάβαζα ενθουσιασμένος την αγγλική μετάφραση κάποιου Κινέζου φιλοσόφου, το μάτι μου έπεσε σ' αυτό το αξιοσημείωτο απόσπασμα: "Ελάχιστα απασχολεί τον θανατοποινίτη αν θα πρέπει να βαδίσει ως την άκρη του γκρεμού, έτσι κι αλλιώς η ζωή έπαψε να τον ενδιαφέρει." Σ' αυτή την πρόταση ο μεταφραστής είχε κολλήσει έναν αστερίσκο κι επεξηγούσε ότι η ερμηνεία του ήταν καλύτερη από την ερμηνεία του γνωστού ανταγωνιστή σινολόγου που είχε αποδώσει ως εξής την πρόταση: "Οι υπηρέτες καταστρέφουν τα έργα Τέχνης ώστε να μην υποχρεώνονται ν' αποφανθούν για την αξία ή τα ελαττώματά τους." Σ' αυτό το σημείο, σαν τον Πάολο και τη Φραντζέσκα, σταμάτησα να διαβάζω. Ένας μυστηριώδης σκεπτικισμός είχε εισχωρήσει στην ψυχή μου...".

από τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου, εκδόσεις Ίνδικτος, εισαγωγή - μετάφραση - ερμηνευτικές σημειώσεις Σωτήρης Χαλικιάς

modern art in 2 minutes

Δαιμονισμένοι - Ντοστογιέφσκι

Σαν αναγνώστης, έχω δυο ιδιοτροπίες. Πρώτον, δεν μπορώ να ησυχάσω αν δεν τελειώσω αμέσως ένα βιβλίο. Και πραγματικά, όλα τα λογοτεχνικά βιβλία που έχω διαβάσει τα έχω τελειώσει σε μια, δυο, άντε τρεις μέρες. Δεύτερον, δεν μπορώ να ξαναδιαβάσω ένα βιβλίο που έχω διαβάσει. Το βρίσκω εξαιρετικά πληκτικό να διαβάζω ιστορίες που ξέρω πώς θα εξελιχθούν.

Σήμερα λοιπόν, μετά από τρεις μέρες διαβάσματος, τέλειωσα τους Δαιμονισμένους του Ντοστογιέφκσι, σε μετάφραση Άρη Αλεξάνδρου. Και το λογοκριμένο κομμάτι, που θυμίζει μαρκήσιο ντε Σαντ, σε μετάφραση S. S. Koteliansky και Virginia Woolf. Σε αυτήν την ανάρτηση δε θα αναφερθώ στο περιεχόμενο, στην υπόθεση του βιβλίου. Αν θέλετε να διαβάσετε μια περίληψη της υπόθεσης, μπορείτε να το ψάξετε στο ίντερνετ.

Ο Ντοστογιέφσκι, είναι για μένα ένας ξεχωριστός συγγραφέας. Όταν ήμουν μικρός, το Έγκλημα και Τιμωρία ήταν το αγαπημένο μου βιβλίο. Έτσι, δεν ήταν χωρίς μεγάλο ενδιαφέρον που ξεκίνησα προχθές να διαβάζω τους Δαιμονισμένους. Όμως από την αρχή της ανάγνωσης, η χαρά μου εξανεμίστηκε, εξαιτίας του τρόπου με τον οποίο γράφτηκε το βιβλίο.

Δεν αποκλείεται, αν ξαναδιάβαζα το Έγκλημα και Τιμωρία τώρα, να απογοητευόμουν και να μην το έβρισκα καθόλου όπως το θυμάμαι. Αλλά τι ήταν αυτό που με απογοήτευσε στο κείμενο των Δαιμονισμένων;

Όσον αφορά τη μορφή, το βρήκα γελοίο στο μεγαλύτερο μέρος του. Δε μου άρεσε καθόλου αυτός ο γρήγορος, ασυνάρτητος και παραληρητικός τρόπος με τον οποίο γράφει το βιβλίο. Ορισμένα σημεία στα οποία πύκνωνε η δράση όμως μου έδωσαν μεγάλη αισθητική ικανοποίηση και σε αυτά αναγνώρισα την ιδιοφυΐα του συγγραφέα.

Τώρα, όσον αφορά τον ουσία του κειμένου, νομίζω ότι αυτό που απασχολεί τον Ντοστογιέφσκι είναι το πώς ο άνθρωπος μπορεί να ζήσει ελεύθερα τη ζωή του. Ο συγγραφέας φαίνεται να επιλέγει την συντηρητική για την κουλτούρα του στάση για τη ζωή που είναι σύμφωνη με τα πλαίσια της Ρωσικής Ορθόδοξης Παράδοσης. Έξω από αυτήν την παράδοση, ο Ντοστογιέφσκι μου φαίνεται πως βλέπει έλλειψη νοήματος, παρακμή, ανηθικότητα, μαυρίλα και θάνατο.

Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι πως ο μελανός τρόπος με τον οποίο περιέγραψε τις νέες ιδέες αποδείχτηκε προφητικός στην περίπτωση της Σοβιετικής Ένωσης. Πράγματι έγιναν φρικαλέα εγκλήματα, πράγματι στήθηκε μια απίστευτη γραφειοκρατία στο όνομα της καινούριας κοινωνίας, πράγματι δημιουργήθηκε ένα σύστημα παρακολούθησης, εκφοβισμού και υποδούλωσης του πληθυσμού, ένα αυταρχικό σύστημα το οποίο μοιάζει, από όσο μπορώ να γνωρίζω, εξαιρετικά με αυτό που περιγράφει ο Ντοστογιέφσκι στο βιβλίο του δεκαετίες πριν την Οκτωβριανή Επανάσταση.

Αλλά αυτό δε σημαίνει πως εκεί οδηγεί απαραίτητα η ελευθερία και η αυτονομία του ανθρώπου. Η Δυτική Ευρώπη τα πήγε περίφημα χωρίς την αυθεντία της παραδόσεως στην οποία βρίσκει ανάπαυση ο συγγραφέας.

Κατά τη γνώμη μου αυτό είναι και το βασικό του λάθος. Βιάζεται να καταδικάσει τη ζωή που βρίσκεται πέρα από τα πλαίσια της Ορθόδοξης θεολογίας. Σχεδόν αποστρέφεται κάθε προσπάθεια για μια τέτοια ζωή και για αυτό θεωρεί από πριν πως τέτοιες προσπάθειες δεν μπορούν παρά να αποτύχουν με τον χειρότερο τρόπο. Η δικιά του παράδοση κρατάει τα μυστικά της πληρότητας της ζωής και έξω από αυτήν υπάρχει ερημιά.

Εδώ, αγαπητέ Ντοστογιέφσκι, κάνεις λάθος.

Σκέψη

Έχει γοητεύσει τη φαντασία μου ένα περιστατικό από τη ζωή του αρχαίου σκεπτικιστή φιλοσόφου Καρνεάδη. Ο φιλόσοφος, μαζί με δυο άλλους σοφούς πηγαίνει στη Ρώμη ως πρεσβευτής από την Αθήνα, για να μεσολαβήσει ώστε να μικρύνει το πρόστιμο που είχε επιβληθεί από τους Ρωμαίους στους Αθηναίους για την καταστροφή του Ωρωπού.

Ενώ βρίσκεται στη Ρώμη κερδίζει τα πλήθη με τις ομιλίες του. Μορφωμένοι και σοφοί παρακολουθούν τα επιχειρήματά του με ενδιαφέρον και πείθονται από την κεφαλή της Ακαδημίας που είχε ιδρύσει ο Πλάτωνας. Στην κορύφωση των πνευματικών εκδηλώσεων, ο Καρνεάδης δίνει δυο ομιλίες για τη ρωμαϊκή αρετή της δικαιοσύνης. Στην πρώτη ομιλία, ο μέγας φιλόσοφος ενθουσιάζει τα πλήθη με τα επιχειρήματά του υπέρ της δικαιοσύνης. Την επόμενη μέρα ανασκευάζει όλα τα προηγούμενα επιχειρήματα και αποδεικνύει πως η έννοια της δικαιοσύνης είναι προβληματική και πως τελικά πρόκειται για μια σύμβαση που έχει κριθεί απαραίτητη για μια καλά οργανωμένη κοινωνία.

Η δύναμη των επιχειρημάτων του έχει συνεπάρει το ακροατήριο. Χωριστά από τον κόσμο που θαυμάζει τις λογικές σκέψεις του Καρνεάδη στέκεται ο Κάτωνας, ο οποίος έχει τρομάξει από τις συνέπειες που έχουν τα επιχειρήματα του Έλληνα φιλοσόφου. Αν ο κόσμος ακολουθήσει τη σκέψη του Καρνεάδη, ο Ρωμαϊκός τρόπος ζωής και τα επιτεύγματα του Ρωμαϊκού πολιτισμού θα χάσουν τη στέρεα βάση τους. Αμέσως, και φοβούμενος τις κοινωνικές επιπτώσεις της σκέψης του Καρνεάδη, πείθει τη Ρωμαϊκή Σύγκλητο να διώξουν τους Έλληνες πίσω στην Αθήνα. Η Ρώμη δεν μπορεί να χωρέσει τη Σκέψη των Σκεπτικών.

Γυμνοσοφιστές

Μετά από καιρό απουσίας, επανέρχομαι με μια ωραία ιστορία.

Την αναφέρει ο Πλούταρχος, σχετικά με μια συνάντηση που είχε ο Μέγας Αλέξανδρος με έντεκα γιόγκι όταν είχε φτάσει στην Ινδία. Αυτοί προέτρεπαν σε αντίσταση εναντίον των Ελλήνων και ο Αλέξανδρος έβαλε να τους συλλάβουν. Επειδή όμως αγαπούσε τις έξυπνες συζητήσεις τους είπε πως θα τους έκανε από μία ερώτηση και θα τους εκτελούσε με τη σειρά, ξεκινώντας από αυτόν που θα έδινε την πρώτη λανθασμένη απάντηση και μετά με τη σειρά ανάλογα με την ποιότητα των απαντήσεών τους. Για κριτή όρισε τον γηραιότερο.

Ρωτάει λοιπόν τον πρώτο:

Ποιοι είναι περισσότεροι, οι ζωντανοί ή οι νεκροί;

Και αυτός του απαντάει:

Οι ζωντανοί, γιατί οι νεκροί δεν υπάρχουνε.

Πάει στον δεύτερο:

Η γη ή η θάλασσα δίνει πιο μεγάλα ζώα;

Η Γη, απαντάει αυτός, γιατί η θάλασσα είναι τμήμα της Γης.

Τον τρίτο τον ρωτάει: Ποιο ζώο είναι το πιο πονηρό;

Αυτό που ο άνθρωπος δεν έχει ανακαλύψει ακόμα, του αποκρίνεται αυτός.

Γιατί είπατε στον βασιλιά να ξεσηκωθεί εναντίον του στρατού μου;

Διότι θέλω να ζει όπως αρμόζει σε ευγενή ή να πεθάνει όπως αρμόζει σε ευγενή.

Η μέρα ή η νύχτα είναι πιο μεγάλη σε ηλικία;

Η μέρα, κατά μία μέρα. Και όταν ο βασιλιάς απόρησε με την απάντηση, ο γιόγκι απάντησε: Παράξενες ερωτήσεις παίρνουν παράξενες απαντήσεις!

Πώς μπορεί κάποιος να γίνει πολύ αγαπητός;

Με το να είναι πολύ ισχυρός, αλλά να μην προκαλεί τον φόβο.

Πώς μπορεί κάποιος να γίνει θεός;

Κάνοντας κάτι που δεν μπορεί να κάνει άνθρωπος.

Η ζωή ή ο θάνατος είναι ισχυρότερος;

Η ζωή, γιατί μπορεί να φέρει ένα σωρό κακά.

Και η τελευταία ερώτηση:

Μέχρι πόσο είναι καλό να ζει ένας άνθρωπος;

Μέχρι να γίνει ο θάνατος πιο επιθυμητός από τη ζωή.

"Πες μας την απόφασή σου", λέει ο Αλέξανδρος στον γέρο που είχε ορίσει κριτή.

"Ο ένας απάντησε χειρότερα από τον άλλο".

"Τότε θα πεθάνεις εσύ πρώτος."

"Αδύνατο, ω Βασιλιά! Εκτός και αν είπες ψέματα, όταν μας διαβεβαίωσες πως πρώτος θα πεθάνει αυτός που θα δώσει την πρώτη λανθασμένη απάντηση."

Και ο Αλέξανδρος τους άφησε όλους ελεύθερους και τους έδωσε δώρα.

Παράξενοι σοφοί, δε βρίσκετε;

Αλλά ακόμα πιο παράξενη η σοφία, όπως θα δούμε σε επόμενο post!