Ιππίας - τέλος ωρίζετο την αυτάρκειαν

Συναντά τον Σωκράτη, σύμφωνα με τις αναμνήσεις του Ξενοφώντα, ο Ηλείος Ιππίας και τον πειράζει λέγοντας: "Ακόμα, Σωκράτη, λες εκείνα τα ίδια που εγώ κάποτε παλιά άκουσα από σένα;" Ο Σωκράτης τον ειρωνεύεται ότι εκείνος που είναι πολυμαθής δε λέει ποτέ τα ίδια λόγια για τα ίδια πράγματα. Ο Ιππίας αποδέχεται πως προσπαθεί να βρίσκει κάτι καινούριο να πει και ο Σωκράτης συνεχίζει την επίθεση δείχνοντας πόσο θέλει να στενέψει τα όρια της σκέψης: όπως το δύο φορές το πέντε θα κάνει πάντα δέκα, ή τα γράμματα της λέξης Σωκράτης θα είναι πάντα οκτώ, έτσι και η φιλοσοφία δεν μπορεί παρά να λέει ένα πράγμα μόνο και όχι πολλά. Ο Ιππίας όμως του λέει ότι μπορεί η αριθμητική να είναι κάτι δεδομένο, το ίδιο και ο σχηματισμός των λέξεων, για το δίκαιο όμως μπορούν πολλά να ειπωθούν και τα οποία μάλιστα μπορεί να είναι και αναντίρρητα.

Ο Ιππίας δεν εμφανίζεται ούτε επιπόλαιος, ούτε υποκειμενικός όπως ο Σωκράτης θέλει να τον παρουσιάσει. Ξέρει πολύ καλά ότι εάν ο Ιππίας έχει δίκιο, τότε οι ιδέες του δεν είναι δόγματα απόλυτης αλήθειας. Και για αυτό τον πολεμά. Όμως ο Ιππίας είναι έτοιμος να μιλήσει δημόσια για το δίκαιο, να πει κάτι καινούριο και μάλιστα κάτι στο οποίο ο Σωκράτης δε θα μπορούσε να φέρει αντίρρηση. Κάθε άλλο παρά "σοφιστής" με την έννοια που αποδόθηκε ιστορικά στον όρο φαίνεται ο άνθρωπος που θεωρούσε σκοπό της ανθρώπινης ζωής την αυτάρκεια.

Πρόδικος - μη είναι δε θεόν

Πρόδικος δὲ τὸ ὠφελοῦν τὸν βίον ὑπειλῆφθαι θεόν, ὡς ἥλιον καὶ σελήνην καὶ ποταμοὺς καὶ λίμνας καὶ λειμῶνας καὶ καρποὺς καὶ πᾶν τὸ τοιουτῶδες.

Όλα όσα ωφελούν τη ζωή μας, οι άνθρωποι τα θεώρησαν θεούς. Όπως οι Αιγύπτιοι λάτρευαν τον Νείλο, έτσι λάτρευαν και οι Έλληνες το ψωμί ως Δήμητρα, τη φωτιά ως Ήφαιστο, το κρασί ως Διόνυσο, το νερό ως Ποσειδώνα, και γενικά τον ήλιο, τη σελήνη, τα ποτάμια, τις λίμνες, τα δάση, τους καρπούς κλπ. Αλλά και αυτοί που ωφέλησαν τους ανθρώπους και ανακάλυψαν αυτά που ωφελούν τους ανθρώπους ή επινόησαν τεχνικές που φέρνουν όφελος, τους θεώρησαν θεούς οι άνθρωποι.

Αυτή είναι η άποψη του φιλοσόφου από την Κέα και για αυτό ονομάστηκε άθεος. Κάθε ιερουργία του ανθρώπου, τα μυστήρια και οι τελετές συνδέθηκαν από τον Πρόδικο με τα αγαθά που δίνει η γεωργία και προχώρησε τη σκέψη του θεωρώντας ότι και την έννοια των θεών από εκεί την εμπνεύστηκαν οι άνθρωποι.

Θα κλείσω με ένα αμφισβητούμενο απόσπασμα από τον πλαστό πλατωνικό διάλογο Αξίοχος: ὁποῖοι γὰρ ἄν τινες ὦσιν οἱ χρώμενοι, τοιαῦτα καὶ τὰ πράγματα αὐτοῖς ἀνάγκη εἶναι. Ο καλός άνθρωπος χρησιμοποιεί τα πράγματα καλά, ο κακός άνθρωπος κακά. Θες να μάθεις αν ένα πράγμα είναι καλό ή κακό; Δες ποιος το χρησιμοποιεί. Τι είναι ο πλούτος; Οι καλοί καλά τον χρησιμοποιούν, οι κακοί κακά. Πάντων χρημάτων...

Στα περί Ηρακλέους νομίζω δε χρειάζεται να σταθώ γιατί είναι γνωστά.

Πρωταγόρας - Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος

Περί μεν θεών ουκ έχω ειδέναι, ούθ' ως εισίν ούθ' ως ουκ εισίν ούθ' οποίοι τινες ιδέαν· πολλά γαρ τα κωλύοντα ειδέναι ή τ' αδηλότης και βραχύς ο βίος του ανθρώπου.

Δε νομίζω ότι είπε κάτι παράλογο ο Πρωταγόρας. Υπάρχουν τόσα πολλά που εμποδίζουν τη γνώση σχετικά με τους θεούς που δεν ξέρουμε ούτε αν υπάρχουν ούτε αν δεν υπάρχουν, ούτε πώς είναι αν υπάρχουν. Και όμως για αυτό καταδικάστηκε σε θάνατο και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Αθήνα, ενώ τα έργα του κάηκαν.

Και μετά έχουμε την μνημειώδη φράση του: Κριτήριο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος. Δεν έχουμε όμως αναλυτική εξήγηση για το τι εννοεί.

Ο Πλάτωνας γράφει ότι αυτό σημαίνει ότι όπως μου φαίνονται εμένα τα πράγματα είναι για μένα και όπως σου φαίνονται εσένα τα πράγματα είναι για σένα. Ο Σέξτος Εμπειρίκος εξηγεί ότι με τη φράση αυτή ο Πρωταγόρας εννοεί ότι όσα γίνονται αντιληπτά από τους ανθρώπους υπάρχουν, ενώ όσα δε γίνονται αντιληπτά δεν υπάρχουν. Παρόμοια, ο Ερμίας εξηγεί ότι αυτά που εμπίπτουν στις ανθρώπινες αισθήσεις υπάρχουν, κατά τον Πρωταγόρα, ενώ αυτά που δεν εμπίπτουν δεν υπάρχουν.

Αν ισχύει αυτή η ερμηνεία, αν δηλαδή ο Πρωταγόρας ταύτιζε την ουσία με τον κόσμο των αισθήσεων, μπορούμε να αντιληφθούμε την κακοήθεια του Πλάτωνα που βάζει τον Σωκράτη να ειρωνεύεται ρωτώντας γιατί δε θέτει κάποιο από τα άγρια ζώα ως μέτρο των πραγμάτων αφού και αυτά έχουν αισθήσεις. Αν ο Πρωταγόρας με τη θέση του αποκλείει την πλατωνική μεταφυσική (και κάθε άλλη μεταφυσική), τότε μπορούμε να καταλάβουμε την κακοήθεια να εξηγηθεί η πρωταγόρεια φράση ως στήριξη του υποκειμενισμού. Και δυστυχώς, αφού έκανε ο Πλάτωνας την αρχή, πήραν και άλλοι αυτόν τον δρόμο ερμηνείας της φράσης του Πρωταγόρα, όπως ο Αριστοτέλης.

Παντί λόγωι λόγον αντικείσθαι. Πόσο μακρυά βρίσκεται η αντίληψη του Πρωταγόρα από την απολυτότητα της αλήθειας που διεκδικεί ο Πλάτωνας για τον εαυτό του; Αυτό δε σημαίνει τον ήττω δε λόγον κρείττω ποιείν... ψεύδος τε γαρ έστιν και ουκ αληθές αλλά φαινόμενον εικός, όπως έλεγε ο Αριστοτέλης, αλλά τον αυτόν ψέγειν και επαινείν, όπως έλεγε ο Εύδοξος. Πολύ ταιριαστό αν αναλογιστούμε ότι και ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης ήταν μεγαλοφυείς, έπεσαν έξω όμως σε πολλά από αυτά τα οποία σκέφτηκαν.

Θρασύμαχος - οι θεοί ουχ ορώσι τα ανθρώπινα

Κατά τον Πλάτωνα, ο Θρασύμαχος λέει ότι "το δίκαιο δεν είναι τίποτα άλλο παρά το συμφέρον του ισχυρού". Κατά τον Ερμία, ο Θρασύμαχος λέει ότι οι θεοί δε βλέπουν τα ανθρώπινα, γιατί αν τα έβλεπαν δε θα παράβλεπαν το μεγαλύτερο από τα αγαθά που υπάρχουν στα ανθρώπινα πράγματα, τη δικαιοσύνη. Γιατί οι άνθρωποι δε χρησιμοποιούν τη δικαιοσύνη.

Τι πραγματικά σκεφτόταν ο Θρασύμαχος δε θα το μάθουμε ποτέ, εκτός και αν ξαφνικά ανακαλυφθούν χαμένα έργα του στα οποία ξεδιπλώνεται η σκέψη του. Το απόσπασμα του Ερμία πάντως δε δείχνει άνθρωπο αναίσθητο στον ανθρώπινο πόνο.

Λυκόφρων - και ο νόμος συνθήκη

Η κοινωνία, λέει ο Λυκόφρων, είναι σα μια συμμαχία, με τη διαφορά ότι στην κοινωνία δεν υπάρχει η διαφορά στην απόσταση που έχουν οι πόλεις σε μια συμμαχία. Όπως οι πόλεις συνάπτουν συνθήκες, έτσι και ο νόμος αποτελεί συνθήκη και είναι εγγυητής των δικαίων του ενός ως προς τον άλλον. Δεν μπορεί όμως να κάνει τους πολίτες αγαθούς και δίκαιους.

Πέρα από την εξαιρετική διεισδυτικότητά του απέναντι στη φύση του νόμου, ο Λυκόφρων διατυπώνει τη γνώμη ότι η αριστοκρατική καταγωγή είναι κάτι το εντελώς κενό. Όσοι έχουν ευγενική καταγωγή δε διαφέρουν σε τίποτα από αυτούς που δεν έχουν, πέρα από τη λέξη. Κενόν τι πάμπαν, λοιπόν, η ευγένεια, αφού "ευγενείας μεν ουν αφανές το κάλλος, εν λόγωι δε το σεμνόν". Η αλήθεια, ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, έρχεται σε αντιπαραβολή με τη δόξα ότι κάποιοι είναι ευγενείς και κάποιοι αγενείς.

Νιώθω ότι είναι τόσο σημαντικό που τα λόγια αυτά ακούστηκαν στην αρχαία Ελλάδα και δε θα προσθέσει τίποτα περισσότερο το να τα σχολιάσω περαιτέρω εδώ. Αυτά είπε λοιπόν ο Λυκόφρων, ο άνθρωπος που σύμφωνα με τον Αριστοτέλη δε χρησιμοποιούσε τη λέξη "είναι". Για να μην εισαγάγει καν την οντολογία ή για να μην εισαγάγει στην οντολογία του ενός το πλήθος των ιδιοτήτων όπως φαίνεται να πιστεύει ο Σταγειρίτης; Δεν σώζεται κάτι δικό του για να μπορούμε να πούμε με ασφάλεια.

Γοργίας - ουδέν έστιν

Ας δούμε το έργο ενός προσωκρατικού φιλοσόφου, του Γοργία.

Στο "Ελένης Εγκώμιον" εμφανίζεται μια εξαιρετική αναφορά στην επίδραση του λόγου στον ψυχισμό του ανθρώπου, πολύ πριν οι σύγχρονοι ψυχαναλυτές και ψυχολόγοι προτείνουν και εφαρμόσουν τη χρήση του λόγου στην θεραπεία προβλημάτων της ψυχής. Ο Γοργίας λέει ότι ο λόγος είναι δυνάστης μέγας, μπορεί να είναι μικρός και αόρατος αλλά τα έργα του είναι μεγάλα σαν έργα θεού: μπορεί να σταματά τον φόβο, να διώχνει τη θλίψη, να φέρνει τη χαρά. Μάλιστα, συνδέει την επίδραση της ποίησης -και ειδικά της τραγωδίας όπως φαίνεται σε άλλο απόσπασμα που διασώζεται- στην ψυχή με τη μεγάλη δύναμη του λόγου: η ψυχή πάσχει παθήματα δικά της μέσα από τα λόγια για την κακοτυχία και την καλοτυχία άλλων.

Ας μη φανεί υπερβολικός ο παραλληλισμός που έκανα με την ψυχοθεραπεία. Ο Γοργίας ισχυρίζεται ότι όση δύναμη έχουν τα φάρμακα στο ανθρώπινο οργανισμό, τόση δύναμη έχει και ο λόγος στην ανθρώπινη ψυχή. τον αυτόν δε λόγον έχει η τε του λόγου δύναμις προς την της ψυχής τάξιν η τε των φαρμάκων τάξις προς την των σωμάτων φύσιν. Οι αρχαίοι Έλληνες μπορεί να μην ανακάλυψαν την ψυχανάλυση, χρησιμοποίησαν όμως τη δύναμη του λόγου στην τέχνη, τη φιλοσοφία, τη ρητορική για την βαθιά της επίδραση στην ανθρώπινη ψυχή.

Και φυσικά δεν πρέπει να ξεχνάμε τον κίνδυνο που ελλοχεύει στην πειθώ με την οποία έρχονται πολλοί λόγοι: η δε δόξα σφαλερά και αβέβαιος ούσα σφαλεραίς και αβεβαίοις ευτυχίαις περιβάλλει τους αυτήι χρωμένους. Όπως βλέπουμε και στην "Υπέρ Παλαμήδους Απολογία", υποθέσεις μπορεί να κάνει ο οποιοσδήποτε. Δεν πρέπει όμως να δίνουμε πίστη σε όσους διατυπώνουν γνώμες, αλλά σε όσους ξέρουν την αλήθεια. ούτε την δόξαν της αληθείας πιστοτέραν νομίζειν, αλλά ταναντία την αλήθειαν της δόξης. Βέβαια τι είναι αλήθεια και με ποια κριτήρια την εντοπίζουμε κανένας από τους φιλοσόφους δεν μας έχει ξεκαθαρίσει με τρόπο πειστικό εδώ και δυόμισι χιλιάδες χρόνια.

Αν δεν μπορούμε να βασίσουμε την ευτυχία μας στην γνώμη, πού πρέπει να την βασίζουμε; Στην Απολογία ο Γοργίας μιλά για αρετή, φιλοπατρία, ελευθερία, σοφία, δίκαιη κρίση και μάλιστα φέρνει σε αντίθεση την αρετή με τον πλούτο, ισχυρίζεται δε ότι τον πλούτο τον προτιμούν όσοι είναι δούλοι των ηδονών. Δεν είναι ξεκάθαρη όμως, τουλάχιστον για μένα, η σχέση της ευτυχίας με την αρετή. Ο φιλόσοφος δε μας εξηγεί σε βάθος την σκέψη του.

Ένα άλλο σημείο από το "Ελένης Εγκώμιον" που μου κάνει εντύπωση και αξίζει ίσως να αναφερθεί έχει να κάνει με τη δύναμη: Η φύση λέει ότι το αδύναμο δεν μπαίνει εμπόδιο στο δυνατό, αλλά το δυνατό κυριαρχεί στο αδύναμο και το πηγαινοφέρνει: μπροστά πάει η δύναμη, ξοπίσω της η αδυναμία. Μη μας κάνει τόσο εντύπωση ο Θουκυδίδης λοιπόν, φαίνεται ότι η σημασία της δύναμης είναι γνωστή στον αρχαίο κόσμο. Εξάλλου, ο ίδιος ο Θουκυδίδης φέρεται να έχει εντυπωσιαστεί από τον Γοργία αλλά και να έχει επηρεαστεί από αυτόν.

Από τη φυσική, τη στρατιωτική, την οικονομική και την πολιτική δύναμη, ας στραφούμε στη δύναμη του έρωτα: ο έρωτας εξαναγκάζει τον άνθρωπο, ο σκόπιμος σχεδιασμός αίρεται και η φύση επιβάλλει τον δικό της τρόπο. Ατύχημα και όχι σφάλμα της κρίσης ο έρωτας που έχει αρνητικές συνέπειες και ως τέτοιο δεν πρέπει να επιφέρει κατάκριση. Ο έρωτας δεν έχει να κάνει με την προσωπική μας βούληση; είναι κάτι που παθαίνουμε, ευτύχημα ή ατύχημα και συνεπώς δεν υπάρχει προσωπική ευθύνη στον ερωτευμένο.

Κλείνοντας, ξαναγυρίζω στο ζήτημα της αλήθειας. Άλλωστε, σύμφωνα με τον Σέξτο Εμπειρικό, στο "Περί Του Μη Όντος Ή Περί Φύσεως" ο Γοργίας ουσιαστικά απορρίπτει την ύπαρξη κριτηρίου για την αλήθεια. Εφόσον δε θεωρεί ότι το ον υπάρχει, ή αν υπάρχει μπορεί να γνωρισθεί, ή αν γνωρισθεί μπορεί να μεταδοθεί στους άλλους, τότε δεν μπορεί να υπάρξει και κριτήριο περί αλήθειας. Ουσιαστικά αυτό εξηγεί και γιατί ο Γοργίας ασχολείται με τη ρητορική, δηλαδή με το να εγκωμιάζει ή να ψέγει. Από τη στιγμή που η αναζήτησή της αλήθειας τίθεται εκτός του πεδίου της ύπαρξης, της γνώσης και της επικοινωνίας, αυτό που απομένει στον διανοητή είναι η δύναμη του λόγου με την οποία μπορεί να καταστήσει τους άλλους δούλους στην τέχνη της πειθούς με τη θέληση τους.

Η τεράστια δύναμη της πειθούς, που είναι πειστική και όχι διδακτική, αν δεχτούμε την διάκριση που κάνει ο Πλατωνικός Γοργίας, γίνεται το κέντρο της εργασίας του Σοφιστή-Σοφού Γοργία. Καταλαβαίνουμε έτσι και τη διαφορά με τον Πλάτωνα ο οποίος θεωρούσε ότι αλήθεια υπάρχει, μπορεί να γνωρισθεί και μπορεί να μεταδοθεί. Ανακάλυψε όμως ο Πλάτωνας την αλήθεια, την γνώρισε και τη μετάδωσε με το έργο του, ή έβαλε τη γνώμη του στη θέση της αλήθειας; Σε μια τέτοια περίπτωση ο Γοργίας αναδεικνύεται περισσότερο τίμιος, αφού μας εξηγεί εξαρχής ότι τέχνη του είναι η πειθώ. Ταυτόχρονα, αναδεικνύεται κατεξοχήν πολιτικός, γιατί η πειθώ προϋποθέτει μια κοινωνία στην οποία προσπαθεί ο ένας να πείσει τον άλλο. Άλλωστε, τι παρά παρακαταθήκη στον νομικό πολιτισμό αποτελεί η επιμονή στην Απολογία για αποδείξεις κατά τη δίκη πριν αποφασισθεί η ενοχή του κατηγορουμένου;