Η κατάσταση του Φιλοκτήτη είναι πραγματικά τραγική. Χωρίς να έχει κάνει κάτι κακό, οι σύντροφοί του τον εγκαταλείπουν μόνο με ελάχιστες προμήθειες σε ένα ερημικό νησί, άρρωστο, να υποφέρει, χωρίς να έχει καμία παρηγοριά, επειδή τον θεωρούσαν βάρος για τον Τρωικό πόλεμο και επειδή δεν ήθελαν με τις βρισιές και τα βογγητά του να χαλάσει τις θυσίες και τις προσευχές που έκαναν στους θεούς για να πάει καλά ο πόλεμος. Και αν καταφέρνει να επιζεί, αυτό γίνεται μόνο χάρις στα όπλα του, με τα οποία προστατεύεται και κυνηγά.
Ο τραυματίας, υποφέρει γιατί στην προσπάθειά του να βοηθήσει τον κοινό αγώνα, δαγκώνεται από ένα ιερό φίδι και από τότε η πληγή στο πόδι τον τυραννά. Ο πόνος ώρες - ώρες είναι αβάσταχτος, η πληγή δεν κλείνει, ο ήρωας δεν μπορεί να περπατήσει και ένα βρωμερό υγρό βγαίνει από το πόδι του. Πολύ φυσικά λοιπόν μισεί τους αρχηγούς του πολέμου που τον παράτησαν σε αυτήν την κατάσταση, τους Ατρείδες, και αυτόν που οργάνωσε το σχέδιο της προδοσίας, τον δόλιο Οδυσσέα.
Από την άλλη, η τωρινή θέση του Οδυσσέα είναι κατανοητή. Για να κερδηθεί ο πόλεμος, χρειάζεται ο Φιλοκτήτης. Αυτό έχει επιβεβαιωθεί από τον προφήτη Έλενο. Το τόξο και τα βέλη του Ηρακλή που έχει στην κατοχή του ο Φιλοκτήτης είναι το κλειδί για την κατάκτηση της Τροίας. Επομένως πρέπει να εξαπατηθεί ο Φιλοκτήτης και, ή να ενωθεί με τους υπόλοιπους Έλληνες στην Τροία, ή να παραδώσει τα όπλα.
Στην πολιτική, η νίκη είναι πάνω από όλα και ο σοφός πολιτικός μεταχειρίζεται όλα τα μέσα που έχει στη διάθεσή του για να επιτευχθούν οι στόχοι του και να κερδίσει τον πόλεμο. Η προσωποποίηση αυτού του τρόπου σκέψης είναι ο πολυμήχανος αλλά και απατεώνας Οδυσσέας.
Στον αντίποδα, ο Νεοπτόλεμος, γιος του Αχιλλέα, γενναίος και δίκαιος ήρωας, απόγονος που αρμόζει σε έναν τόσο σπουδαίο πατέρα, πρεσβεύει την τιμή και την δικαιοσύνη και θεωρεί πως το καλό δεν είναι καλό αν δε γίνεται με καλό τρόπο. Ο σκοπός δεν αγιάζει τα μέσα για τον Νεοπτόλεμο, αλλά η δικαιοσύνη είναι αυτή που πρέπει να καθορίζει τη συμπεριφορά των ηρώων ακόμα και αν το αποτέλεσμα είναι η ήττα. Ο νεαρός Νεοπτόλεμος προτιμάει μια ήττα στην οποία θα έχει ενεργήσει σύμφωνα με την αίσθησή του περί δικαιοσύνης, παρά μια νίκη για την οποία θα έχει καταπατήσει τις αρχές του.
Η στάση και των τριών είναι λίγο - πολύ κατανοητή. Ο ένας έχει να κερδίσει έναν πόλεμο, ο άλλος θέλει να είναι έντιμος και του τρίτου έχει καταστραφεί η ζωή. Εκεί που τα πράγματα αρχίζουν να μπλέκονται είναι όταν οι τρεις αλληλεπιδρούν μεταξύ τους.
Στην αρχή ο Οδυσσέας πείθει τον Νεοπτόλεμο να εξαπατήσει τον Φιλοκτήτη για το καλό των Ελλήνων. Στη συνέχεια ο νεαρός εξαπατά τον άρρωστο ήρωα, αλλά τα αισθήματα που του προκαλεί το μαρτύριο του Φιλοκτήτη τον κάνουν να αλλάξει γνώμη και να του αποκαλύψει όλη την αλήθεια. Στο σημείο αυτό ο Φιλοκτήτης θρηνεί για την εξαπάτησή του και παρακαλεί να τον σώσει ο γιος του Αχιλλέα. Εδώ παρεμβαίνει ο Οδυσσέας και ζητά από τον Φιλοκτήτη να έρθει μαζί τους στην Τροία, να ιαθεί εκεί από το πρόβλημα που τον βασανίζει και να βοηθήσει στην κατάκτηση της πόλης.
Η πρόταση φυσικά απορρίπτεται από έναν οργισμένο Φιλοκτήτη που δεν συγχωρεί τον Οδυσσέα και τους Ατρείδες για το κακό που του έκαναν. Δέκα χρόνια ταλαιπωρείται και ζει σε άθλιες συνθήκες εξαιτίας τους. Δε θέλει λοιπόν να τους ανταμείψει με την κατάκτηση της Τροίας, πολύ περισσότερο τη στιγμή που οι υποσχέσεις του Οδυσσέα δεν είναι αξιόπιστες. Μια παγίδα μπορεί να κρύβεται πίσω από κάθε κουβέντα του άρχοντα της Κεφαλονιάς.
Ο Φιλοκτήτης πείθει τον Νεοπτόλεμο να τον σώσει και να παρατήσουν και οι δυο μαζί τον Τρωικό πόλεμο και εδώ τα πράγματα παίρνουν μια παράξενη τροπή. Τη στιγμή που οι δυο ήρωες είναι έτοιμοι να φύγουν μαζί με το τόξο και τα βέλη, παρεμβαίνει ο Ηρακλής, ο οποίος αποκαλύπτει στον Φιλοκτήτη πως έπρεπε να βασανιστεί και πως μετά τα βάσανά του θα έρθει η δόξα. Ο Φιλοκτήτης πείθεται από τον θεό και όλοι μαζί φεύγουν για την Τροία.
Γιατί αποκάλεσα παράξενη αυτή την τροπή; Μα γιατί ο Φιλοκτήτης ενώ στην αρχή προτιμά να χαθεί παρά να βοηθήσει αυτούς που τους πρόδωσε, τελικά αποδέχεται πως το σωστό είναι να τους βοηθήσει, χωρίς να μάθουμε ποτέ γιατί είναι αυτό "το σωστό". Δεν πρόκειται δηλαδή για ένα λογικό επιχείρημα, αλλά για έναν θεό που δίνει τη λύση με την επέμβασή του. Η τραγωδία είχε βρει μια διέξοδο πριν την επέμβαση του Ηρακλή, αλλά όχι την διέξοδο εκείνη που θα οδηγούσε στη νίκη των Ελλήνων πολεμιστών. Και τελικά, με τη θεία επέμβαση, η προσωπική πικρία του ήρωα μπαίνει στην άκρη.
Το δίλημμα στο οποίο έχει μπει, χωρίς να το θέλει, ο Φιλοκτήτης, είναι αν θέλει να αποδεχτεί την πιθανότητα να βελτιωθεί η ζωή του μετά από τόσες συμφορές, ή αν θα απορρίψει αυτή την πιθανότητα από δίκαιο μίσος και από εύλογη επιφυλακτικότητα. Ο, αναξιόπιστος πια, Οδυσσέας του λέει πολύ λογικά πως ό,τι έγινε έγινε, τώρα το συμφέρον του Φιλοκτήτη είναι να τον ακολουθήσει. Ο Φιλοκτήτης προτιμά να αυτοκτονήσει παρά να το κάνει αυτό αλλά ταυτόχρονα προσπαθεί να πείσει τον Νεοπτόλεμο να τον σώσει και τελικά το καταφέρνει. Δεν είναι δηλαδή τυφλά αυτοκαταστροφικός.
Αυτό το λέω για να δείξω πως δεν είναι ένας παράλογος ήρωας ο Φιλοκτήτης. Η στάση του μπορεί να χαρακτηριστεί λογική. Και τελικά η λύση, όπως και η αιτία των ταλαιπωριών, δίνεται από θεών, σαν να μη μπορούσε να στηριχτεί χωρίς το θεολογικό υπόβαθρο που καθιστούσε αναγκαία και τα παθήματα και τη μεταστροφή και την τελική νίκη των Ελλήνων στην Τροία. Αυτή η θεϊκή επέμβαση με ενοχλεί, γιατί υποσκάπτει τη λογική κάτω από την μεταστροφή του Φιλοκτήτη, ενώ ταυτόχρονα βάζει τη σφραγίδα του τραγικού στο έργο και ενεργοποιεί το συναίσθημα των αναγνωστών / θεατών με τρόπο ώστε το δράμα να ολοκληρώσει τη λειτουργία του.
Ο προβληματισμός ο δικός μου έγκειται στο εξής: Είναι τελικά παράλογη η συναισθηματική ολοκλήρωση που προκαλεί η τραγωδία; Είναι τελικά παράλογο το τραγικό στοιχείο του δράματος; Είναι ένα σημαντικό κομμάτι του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού που μας επηρεάζει και σήμερα χωρίς λογική; Ή η λογική κρύβεται ακριβώς στην ανάληψη ρίσκου που προτείνει ο Οδυσσέας και στην προσπάθεια να αλλάξουμε τις συνθήκες τις ζωής μας και να μην αφήσουμε τα παθήματά μας να καθορίσουν οριστικά και αμετάκλητα τον βίο μας;
Ενώ προβληματιζόμουν πάνω σε αυτές τις γραμμές διάβασα για την ταλαιπωρία που υπέστη ο ογδοντάχρονος Βρετανός διευθύνων σύμβουλος της Formula Ένα, Μπέρνι Έκκλεστον, τον οποίον έδειραν ληστές και του έκλεψαν κοσμήματα αξίας διακοσίων χιλιάδων λιρών. Την επόμενη μέρα, ο κακοποιημένος Έκκλεστον, φωτογραφήθηκε για διαφήμιση για το ρολόι που του πήραν, κερδίζοντας έτσι λεφτά και φήμη από ένα άσχημο περιστατικό που του συνέβη. Ο δαιμόνιος Άγγλος προχώρησε με οδυσσεϊκό τρόπο πέρα από τη συμφορά και έβγαλε κέρδος. Η λεζάντα έλεγε πως ο άνθρωπος κάνει οτιδήποτε για ένα ρολόι της συγκεκριμένης μάρκας.
Τρεις στάσεις ζωής, τρεις προτάσεις διαχείρισης των πραγμάτων που αφορούν όλους μας περιέχονται στον "Φιλοκτήτη".
Ο Οδυσσέας ελίσσεται ανάλογα με τις περιστάσεις προκειμένου να πετύχει τους στόχους του και πιστεύει πως τα λόγια και οι σκέψεις και όχι οι πράξεις χωρίς περίσκεψη και σχεδιασμό κυβερνούν τη ζωή των ανθρώπων.
Όπου τέτοιων χρεία, τέτοιος είμαι εγώ·
κι όπου κρίση δικαίων και αντρείων αντρών,
δε θα βρεις άλλο από 'με πιο ευσεβή.
Να νικώ παντού από τη φύση μου θέλω
Ο Νεοπτόλεμος έχει μια υποκειμενική αίσθηση του δικαίου και θέλει αυτό το δίκαιο να καθορίσει τη ζωή του. Ταυτόχρονα, ταλαντεύεται ανάμεσα στις διάφορες απόψεις, εκφράζοντας ίσως τον μέσο θεατή.
Μα αν δίκαια, των σοφών υπέρτερα τούτα.
Και τέλος, ο αδικημένος Φιλοκτήτης (αλήθεια, γιατί δεν τον έστειλαν σπίτι του με ένα από τα δικά του πλοία, αντί να τον εγκαταλείψουν σε ένα ερημικό νησί χωρίς καμία συντροφιά;) προτιμά να χαθεί παρά να βοηθήσει αυτούς που τον έβλαψαν.
Πώς, ω μάτια μου που είδατε τα πάντα,
τούτα θα βαστάξετε, με του Ατρέα
να 'μαι τους γιους, με κείνους που μ' αφάνησαν;
Πώς με τον κατάρατο γιο του Λαέρτη;
Δεν με τρώει των περασμένων ο πόνος,
μα όσαν είν' να πάθω απ' αυτούς ακόμα,
που φαντάζομαι
Και το ζουμί της τραγωδίας αυτής βρίσκεται στα λόγια του Νεοπτόλεμου:
Μα συ αγροίκος, δεν παίρνεις από λόγιαΟδυσσέας - Νεοπτόλεμος - Φιλοκτήτης - Έκκλεστον
..........................
Κι αν σ' απόδιωξαν, αν θα σε σώσουν κοίτα
