Εννεάς πρώτη, 8. περί του τίνα και πόθεν τα κακά

 

Κάθεται ο Πλωτίνος και κουβεντιάζει για τον νου και για τις διαφορές του με αυτό που λέμε νου στους ανθρώπους και αναρωτιέμαι αν απλά μιλάει για σκέψεις που έχει κάνει ή αν μιλάει με βάση τις εμπειρίες του. Γιατί θα μου έκανε εντύπωση αν κάθονταν να τον ακούσουν να μιλάει για έναν νου που είναι απρόσιτος και για τον οποίον μαθαίνουμε μόνο μέσα από τους συλλογισμούς του Πλωτίνου, ενώ θα δεχόμουν πιο εύκολα ότι ο Πλωτίνος προσπαθεί να ντύσει με συλλογισμούς ένα εσωτερικό βίωμα που ο ίδιος ζούσε. Γιατί αλλιώς τι θα μπορούσε να σημαίνει το "Ου δη εκείνος ο νους τοιούτος, αλλ' έχει πάντα και έστι πάντα και συνέστιν αυτώ συνών και έχει πάντα ουκ έχων. Ου γαρ άλλα, ο δε άλλος· ουδέ χωρίς έκαστον των εν αυτώ· όλον τε γαρ έστιν έκαστον και πανταχή παν· και ου συγκέχυται, αλλά αυ χωρίς";

Δε βρίσκω πολλές εναλλακτικές εξηγήσεις για όσα λέει. Ή κάθεται και φτιάχνει πύργους από άμμο χρησιμοποιώντας τη φαντασία και τη συλλογιστική του σκέψη, ή μιλάει για κάτι που έχει ζήσει Με τη δεύτερη εναλλακτική μου φαίνεται πιο πιθανό να εξηγείται το πάθος και η πειστικότητά του. Λέω δηλαδή ότι είναι πιθανό να είχε κάποιου τύπου εμπειρία (να την πούμε θρησκευτική; Να την πούμε εσωτερική; Να την πούμε ψυχολογική;) που τον έπεισε ότι όλα αυτά για τα οποία μιλάει υπάρχουν. Αν όντως συνέβη κάτι τέτοιο, τότε έχει νόημα να προσπαθήσουμε να εξετάσουμε αυτά που περιγράφει με έναν άλλον τρόπο ώστε να αποκαλύψουμε συσχετίσεις με καταστάσεις που μπορεί να βιώσει ο άνθρωπος υπό κάποιες συνθήκες, αντί να περιοριζόμαστε στη φιλοσοφική ανάλυση των όσων λέει.

Δεν ξέρω αν γίνομαι σαφής. Αν ο Πλωτίνος διατυπώνει απλά φιλοσοφικούς συλλογισμούς που τους κατέβασε από το κεφάλι του τότε μπορούμε μόνο να κάνουμε μια φιλοσοφική επεξεργασία των λεγομένων του μένοντας σε όσα λέει. Αν όμως μιλάει για πράγματα που έχει βιώσει τότε μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε διαφορετικού είδους γλώσσα και διαφορετικούς συλλογισμούς για να αποτιμήσουμε το βιωματικό κομμάτι της σκέψης του το οποίο μπορεί να ανεξαρτητοποιηθεί σε έναν βαθμό από τους συλλογισμούς με τους οποίους το παρουσιάζει στο κοινό του. Ομοίως και για τον Πλάτωνα.

Εννεάς πρώτη, 2. περί αρετών

 

Νομίζω ότι με αυτήν πραγματεία ο Πλωτίνος εκφράζει με σαφήνεια αυτό που διαφοροποιεί τη σκέψη του Πλάτωνα από τη σκέψη της δημοκρατικής Αθήνας της εποχής του. Για έναν δημοκρατικό στοχαστή, οι πολιτικές αρετές είναι εξαιρετικής σημασία, καθώς όταν υπάρχει ισορροπία μεταξύ λόγου και επιθυμίας με τη σωφροσύνη, όταν υπάρχει φρόνηση σε όσα σκεφτόμαστε, όταν υπάρχει ανδρεία και δικαιοσύνη η πόλις κυβερνάται καλά και προκόβει. Για τον Πλωτίνο όμως και τον Πλάτωνα αυτές είναι μικρότερης σημασίας αρετές. Το βασικό δεν είναι αυτό που γίνεται στην πόλη, αλλά στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου. Η μεγαλύτερης σημασίας δικαιοσύνη στρέφεται προς τον νου, η σωφροσύνη ομοίως είναι η ένδον στροφή προς τον νου, η ανδρεία είναι η απάθεια, και ούτω καθεξής.

Ο προσανατολισμός της πλατωνικής και νεοπλατωνικής σκέψης είναι εσωτερικός και έρχεται σε σφοδρή αντίθεση με τον εξωτερικό προσανατολισμό της δημοκρατικής σκέψης που αναπτύχθηκε στην Αθήνα πριν τον Πλάτωνα. Η (νέο)πλατωνική σκέψη δεν δίνει ίδιο βάρος και στις δυο μορφές αρετής. Απαιτεί τον χωρισμό από τη ζωή του αγαθού ανθρώπου και την εγκατάλειψη αυτής της ζωής και την επιλογή της ζωής των θεών.

Σκέφτομαι πόσο διαφορετικά θα ήταν τα πράγματα για την ανθρώπινη ιστορία αν αντί να υπήρχε αντίθεση μεταξύ πολιτικών και εσωτερικών αρετών υπήρχε σύνθεση. Ο δρόμος του Πλωτίνου είναι αναγκαστικά α-πολιτικός και δε διαφέρει από τη χριστιανική θεοκρατία που ακολούθησε. Υπάρχει λόγος που η εσωτερικότητα μπαίνει σε αντίθεση με την πολιτική συγκρότηση μιας δημοκρατικής κοινωνίας; Είναι εφικτός στόχος για την πλειοψηφία του κόσμου η επιλογή της ζωής των θεών ή μήπως η επιλογή της ζωής των αγαθών ανθρώπων θα έφερνε καλύτερα αποτελέσματα για την κοινωνία; Πώς θα ήταν μια κοσμοθεωρία που θα έδινε εξίσου βάρος στους δυο τρόπους ζωής;

Δε θεωρώ ότι ο Πλωτίνος είναι α-πολιτικός και αντί-πολιτικός επειδή στην εποχή του η Δημοκρατία είχε σβήσει. Η σκέψη του Πλωτίνου είναι η σκέψη του Πλάτωνα που έδρασε στην κορύφωση της Αθηναϊκής δημοκρατίας την οποία και ανταγωνίστηκε. Νομίζω ότι η κοσμολογία του είναι αυτή που τον οδηγεί σε αυτήν την ανθρωπολογία και τη θεολογία. "τα κακά ενταύθα και τόνδε τον τόπο περιπολεί εξ ανάγκης, βούλεται δε η ψυχή φυγείν τα κακά, φευκτέον εντεύθεν. Τις ουν η φυγή; θεώ, φησίν, ομοιωθήναι."

Φιλοσοφία των Μαθηματικών

 Τα μαθηματικά που ξέρουμε ξεκινούν από συγκεκριμένα βιολογικά όντα, τους ανθρώπους, τα οποία χρησιμοποίησαν τον δεδομένο εγκέφαλό τους για να επεξεργαστούν ερεθίσματα και να επιλύσουν συγκεκριμένα προβλήματα, από στοιχειώδη αρίθμηση, έως μέτρηση γης, οικονομία και εμπόριο, αρχιτεκτονική και στρατιωτική και έφτασαν να χρησιμοποιούνται για την περιγραφή του φυσικού κόσμου στα πλαίσια των παρατηρήσεων, των σκέψεων και των πειραμάτων των φυσικών επιστημόνων. Όταν τα πειραματικά δεδομένα άρχισαν να ξεπερνούν τα όρια των ανθρωπίνων αισθήσεων, συνεχίσαμε να χρησιμοποιούμε τα μαθηματικά που είχαν φτιαχτεί με αφετηρία τις αισθήσεις και τον κόσμο της ανθρώπινης καθημερινότητας, για να περιγράφουμε την πραγματικότητα πέρα από το επίπεδο της ανθρώπινης καθημερινότητας. Σε αυτή την προσπάθεια δημιουργήθηκαν ζητήματα π.χ. οντολογίας κλπ τα οποία στην περίπτωση της κβαντομηχανικής ξεπεράστηκαν με την σχολή της Κοπεγχάγης.

Αυτό δε σημαίνει ότι αν είχαμε ξεκινήσει με διαφορετικές συνθήκες, εγκεφάλου, αισθήσεων, ιστορικών αναγκαιοτήτων, δε θα μπορούσαμε να πάρουμε διαφορετικά μαθηματικά. Ένα άλλο ευφυές είδος θα ανέπτυσσε διαφορετικά μαθηματικά, περισσότερο ίσως διαφορετικά όσο περισσότερο διαφορετικό ήταν από εμάς.

Το να αντιλαμβανόμαστε τους ιστορικούς και βιολογικούς περιορισμούς των μαθηματικών δε μειώνει τη σημασία τους, μιας και τα μαθηματικά μας είναι φτιαγμένα στα ανθρώπινα μέτρα μας και μας εξυπηρετούν καλά προς το παρόν. Πρόκειται όμως για κατασκεύασμα του μυαλού μας και οποιαδήποτε νοημοσύνη που ακολουθεί τους ίδιους κανόνες θα οδηγηθεί στα ίδια συμπεράσματα.

Φυσικά, αυτό δε σημαίνει ότι πρέπει να σταματήσουμε την προσπάθεια περιγραφής του σύμπαντος. Μέχρι τώρα έχουμε εκπληκτικά αποτελέσματα, και είδαμε ότι μπορούμε να υπερβούμε περιορισμούς μας με τα υπάρχοντα μαθηματικά και να οδηγηθούμε σε πιο βαθιά κατανόηση του φυσικού κόσμου. Όμως δεν υπάρχει εγγύηση ότι θα καταλήξουμε σε εξήγηση και όχι σε περιγραφή, ή ότι θα αποκαλύψουμε την πραγματική φύση του φυσικού κόσμου.