«Λόγω» γάρ, φησί, «παλαίει πάς λόγος», βίω δε τις; Με αυτό το επιχείρημα, ο Γρηγόριος Παλαμάς προσπαθεί να ξεπεράσει το τεράστιο πρόβλημα που δημιουργεί σε κάθε μορφής δογματισμούς η αρχαία ελληνική σκέψη και να υπερασπιστεί λογικά την χριστιανική πίστη, στην ορθόδοξη εκδοχή της.
Το επιχείρημα αυτό θέλει αρκετή προσοχή. Άλλωστε, επηρέασε για αιώνες την σκέψη πολλών και για αυτόν τον λόγο θα προσπαθήσω να το αναλύσω ώστε να γίνει κατανοητό από όλους.
Υπάρχει πρόβλημα με τη φιλοσοφία. Μετά από αιώνες φιλοσοφικών συζητήσεων, μετά από πολλές σχολές και πολλές διδασκαλίες, παρατήρησαν οι Έλληνες ότι τα επιχειρήματα έρχονται σε αντιπαράθεση με άλλα επιχειρήματα και πως για κάθε λόγο υπάρχει και ένας αντίλογος. Αυτό οδήγησε τους Σκεπτικούς να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί με τα δόγματα και να διστάζουν να υιοθετήσουν οποιοδήποτε δόγμα ως απόλυτη αλήθεια.
Αυτό φυσικά ήταν πρόβλημα για τους Χριστιανούς, οι οποίοι δίδασκαν ένα σωρό δόγματα ως απόλυτες αλήθειες. Δε λέγανε, δηλαδή, οι Χριστιανοί, "ο Χριστός μπορεί να αναστήθηκε, μπορεί και όχι", "η σωτηρία μπορεί να έρχεται δια του Χριστού, μπορεί και όχι" κλπ, αλλά πίστευαν πως τα δόγματά τους ήταν αλήθειες με απόλυτη ισχύ. "Ο Χριστός αναστήθηκε, τελεία και παύλα", "η σωτηρία έρχεται δια του Χριστού, τελεία και παύλα".
Για να ξεπεράσουν λοιπόν το πρόβλημα που η αρχαία ελληνική σκέψη έθετε στον δογματισμό τους, ο Παλαμάς ισχυρίζεται πως τα χριστιανικά δόγματα δεν εμπίπτουν στο επίπεδο των λόγων, οπότε θα είχαν και αντίλογο, αλλά στο επίπεδο του βίου, οπότε δεν επιδέχονται αντίλογο.
Αλλά, και εδώ είναι το σημείο-κλειδί, αυτό που λέει ο Παλαμάς είναι ένας... λόγος. Δηλαδή ο Παλαμάς φτιάχνει ένα επιχείρημα και επειδή ακριβώς πρόκειται για επιχείρημα μπορεί να δοθεί και ένα αντεπιχείρημα στον λόγο του Παλαμά. Αυτή η λεπτή διάκριση διαφεύγει από τον Γρηγόριο, ο οποίος νομίζει πως το ζήτημα λύνεται μεταθέτοντας το χριστιανικό δόγμα στο επίπεδο του βίου και δεν αντιλαμβάνεται ότι όταν ισχυρίζεται αυτή τη μετάθεση διατυπώνει λόγο και άρα αυτό που λέει μπορεί να δεχτεί την κριτική την οποία προσπαθεί να αποφύγει για το χριστιανικό οικοδόμημα.
Θα το επαναλάβω για να γίνει ξεκάθαρο. Ο Γρηγόριος λέει πως τα χριστιανικά δόγματα εμπίπτουν όχι στην κατηγορία του λόγου αλλά του βίου. Χωρίς όμως να χρειαστεί να εξετάσουμε αυτό το πράγμα, μπορούμε να παρατηρήσουμε πως αυτή η σκέψη αποτελεί λόγο και άρα μπορεί να βρεθεί αντίλογος.
Με λίγα λόγια, η αρχαία ελληνική σκέψη δεν παρακάμπτεται τελικά, όσο έξυπνα και αν προσπάθησε ο Παλαμάς να την παρακάμψει.
Και για να μην αφήσουμε την ανάρτηση χωρίς ένα αντεπιχείρημα, αυτό που θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε (όπως κάνει ο Αρσένιος Μέσκος στο βιβλίο του Σοκ και Δέος) είναι πως ο βίος επιδέχεται εξηγήσεων και δεν υπάρχει κάποιος λόγος για τον οποίο ο φορέας μιας εμπειρίας (μιας ησυχαστικής εμπειρίας στην περίπτωση του Παλαμά και των Ορθοδόξων) να εξηγεί αλάθητα την εμπειρία του. Δηλαδή, χωρίς να αμφισβητούμε πως κάποιος έχει μια εμπειρία, το ότι έχει την εμπειρία δε σημαίνει πως η εξήγησή του για το τι σημαίνει η εμπειρία αυτή είναι και η σωστή εξήγηση. Μπορεί να υπάρχουν άλλες εξηγήσεις, άλλες ερμηνείες της εμπειρίας. Η εμπειρία δηλαδή δεν αποτελεί και απόδειξη ενός δόγματος γιατί ο κάτοχός της δεν είναι λογικά αναγκαίο να είναι και αλάνθαστος ερμηνευτής της εμπειρίας αυτής.
Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί Χριστιανοί που είχαν ελληνική μόρφωση αντιτάχθηκαν στον αρχαίο ελληνικό σκεπτικισμό. Αν ο σκεπτικισμός ορισμένων Ελλήνων φιλοσόφων δεν μπορεί να παρακαμφθεί ή να αποδειχτεί λανθασμένος, τότε δεν υπάρχει και λογική θεμελίωση για τον Χριστιανισμό, και η βεβαιότητα γίνεται υπόθεση. Στη μάχη των ιδεών δε λείπουν και οι βρισιές και τα υποτιμητικά σχόλια για τους αρχαίους φιλοσόφους. Τελικά όμως, στη συγκεκριμένη περίπτωση, οι Σκεπτικοί φαίνεται πως είχαν δίκιο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου