Εντυπώσεις από τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου (3)

Όπως είπαμε, τον Κομφούκιο απασχολεί πολύ το πώς πρέπει να συμπεριφέρεται ένας αξιωματούχος. Ο ίδιος βάζει τον πήχη ψηλά και απογοητεύεται από την κατάσταση που επικρατεί στην εποχή του. Γι' αυτόν τον λόγο καταλήγει να εξιδανικεύσει τους αρχαίους βασιλιάδες και θεωρεί την αρχαία εποχή ως υπόδειγμα αξεπέραστο για όλους.

Με τη διδασκαλία του Κομφούκιου, ο αξιωματούχος του ιεραρχικού συστήματος διακυβέρνησης της Κίνας πρέπει να έχει έναν ηθικό χαρακτήρα τέτοιο που να βάζει ως μόνο του μέλημα το καλό του λαού. Ο αξιωματούχος πρέπει ακόμα και να μπορεί να παραιτείται από το αξίωμα που κατέχει, όσο υψηλό και αν είναι, ακόμα και αν πρόκειται για τον ίδιο τον Αυτοκράτορα, όταν κρίνει πως υπάρχει κάποιος καλύτερος από αυτόν για το συγκεκριμένο αξίωμα. Όμως τέτοια ποιότητα χαρακτήρα δεν έχουν πολλοί και γι' αυτό ο φιλόσοφος απογοητεύεται από τους συγχρόνους του.

Με λίγα λόγια, αυτό είναι και το όριο της διδασκαλίας του Κομφούκιου. Η τήρηση του δρόμου που διδάσκει επαφίεται στη συνείδηση και την ευφυΐα του αξιωματούχου. Ο Κομφούκιος επιμένει στη διδασκαλία του, παρόλο που η πραγματικότητα είναι σκληρή μαζί της και τον απογοητεύει. Μιλώντας ως Δυτικός, ο Κομφούκιος θα έπρεπε να αναγνωρίσει το όριο του συστήματος διακυβέρνησης και να ζητήσει αλλαγή του. Αντί να περιμένει δηλαδή να βρεθούν οι κατάλληλοι άνθρωποι, θα έπρεπε να ζητήσει τέτοιες δικλείδες ασφαλείας μέσα στο σύστημα ώστε ο αξιωματούχος που δεν πληρεί τα ηθικά κριτήρια του Κομφούκιου να μην μπορεί να βλάψει το λαό και τη χώρα.

Εδώ ακριβώς φαίνεται η υπεροχή του τρόπου διακυβέρνησης σε μια δυτική δημοκρατία, όπου υπάρχουν ένα σωρό θεσμικοί έλεγχοι και περιορισμοί στην εξουσία, έναντι του ιεραρχικού συστήματος της αρχαίας (αλλά και νεώτερης) Κίνας. Αντί να περιμένεις από τους ανθρώπους να ενεργούν με βάση μια υψηλή ηθική, η οποία άλλωστε είναι και υποκειμενική, είναι προτιμότερο να ενσωματώσεις αλλαγές στο σύστημα τέτοιες που να διασφαλίζουν το κοινό καλό ανεξαρτήτως της ατομικής ηθικής αυτού που ασκεί μια εξουσία.

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δίνει μορφή στον κόσμο

Διάβασα πως είπε ο Ψαραντώνης:

Πώς να σας το πω ρε παιδιά; Εμείς οι άνθρωποι δεν έχουμε τίποτα, η φύση τα έχει όλα. Αυτή είναι ο Θεός. Αυτή σε γεννάει, σε τρώει, σε τιμωρεί. Αυτή μας δίνει και τη μουσική. Εγώ στέκομαι απέναντι απ' τον Ψηλορείτη με τις ώρες. Κι έχω βγάλει τη μαντινάδα που λέει:

«Στου Ψηλορείτη την κορφή το χιόνι δεν τελειώνει
μέχρι να λιώσει το παλιό, καινούριο το πλακώνει».

Τον κοίταζα κι αυτός μου 'λεγε τη μουσική.

Καλέ μου Ψαραντώνη, ο νους σου έφτιαξε τη μαντινάδα. Αυτός έφτιαξε τη μουσική, αυτός σκάρωσε τη μελωδία, αυτός ευφράνθηκε από το άγριο τοπίο της Κρήτης, αυτός μας δίνει χαρά με τα δημιουργήματά του.

Ξέρεις, τα χρώματα και οι ήχοι, είναι γεννήματα του ανθρώπινου μυαλού. Εκείνο είναι που "ερμηνεύει" τις ηλεκτρομαγνητικές ακτινοβολίες και τις πυκνώσεις και τις αραιώσεις του αέρα σαν χρώματα και ήχους. Δεν υπάρχουν τα χρώματα ως χρώματα, ούτε οι ήχοι ως ήχοι. Ο εγκέφαλος του ανθρώπου δημιουργεί τον κόσμο έτσι όπως τον αντιλαμβανόμαστε.

Μη λες λοιπόν πως δεν έχουμε τίποτα. Έχουμε κάτι πολύ σημαντικό!

Άσε που και ο εγκέφαλος μέρος της φύσης είναι. Με φυσικό τρόπο, δια της φυσικής επιλογής, ο άνθρωπος σήμερα βλέπει αυτά που βλέπει, ακούει αυτά που ακούει, νιώθει αυτά που νιώθει.

Σου αφιερώνω και μια μαντινάδα:

Του ανθρώπου είναι η κεφαλή
που όλα τα ανυψώνει.
Γροικάς το; Είναι η κεφαλή,
καλέ μου Ψαραντώνη!

συγκινήθηκα

Βρήκα αυτήν εδώ τη φωτογραφία στο blog bromisteraki. Κάποιος είχε βάλει ένα ζευγάρι ζάρια στον τάφο του Μπορ.

Λέγεται πως όταν ο Αϊνστάιν είχε πει πως ο Θεός δεν παίζει ζάρια με το σύμπαν, υπερασπιζόμενος τον ντετερμινιστικό χαρακτήρα που πίστευε πως είχε η φύση και πως έπρεπε να έχει η φυσική, ο Μπορ του απάντησε: "Αϊνστάιν, σταμάτα να λες στον Θεό τι να κάνει!"

Κάντε κλικ στην φωτογραφία για να τη δείτε ολόκληρη και σε μεγάλο μέγεθος.

Αντίλογος στον Γρηγόριο Παλαμά: Πώς η αρχαία Ελληνική φιλοσοφία κέρδισε τελικά αυτή τη μάχη των ιδεών

«Λόγω» γάρ, φησί, «παλαίει πάς λόγος», βίω δε τις; Με αυτό το επιχείρημα, ο Γρηγόριος Παλαμάς προσπαθεί να ξεπεράσει το τεράστιο πρόβλημα που δημιουργεί σε κάθε μορφής δογματισμούς η αρχαία ελληνική σκέψη και να υπερασπιστεί λογικά την χριστιανική πίστη, στην ορθόδοξη εκδοχή της.

Το επιχείρημα αυτό θέλει αρκετή προσοχή. Άλλωστε, επηρέασε για αιώνες την σκέψη πολλών και για αυτόν τον λόγο θα προσπαθήσω να το αναλύσω ώστε να γίνει κατανοητό από όλους.

Υπάρχει πρόβλημα με τη φιλοσοφία. Μετά από αιώνες φιλοσοφικών συζητήσεων, μετά από πολλές σχολές και πολλές διδασκαλίες, παρατήρησαν οι Έλληνες ότι τα επιχειρήματα έρχονται σε αντιπαράθεση με άλλα επιχειρήματα και πως για κάθε λόγο υπάρχει και ένας αντίλογος. Αυτό οδήγησε τους Σκεπτικούς να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί με τα δόγματα και να διστάζουν να υιοθετήσουν οποιοδήποτε δόγμα ως απόλυτη αλήθεια.

Αυτό φυσικά ήταν πρόβλημα για τους Χριστιανούς, οι οποίοι δίδασκαν ένα σωρό δόγματα ως απόλυτες αλήθειες. Δε λέγανε, δηλαδή, οι Χριστιανοί, "ο Χριστός μπορεί να αναστήθηκε, μπορεί και όχι", "η σωτηρία μπορεί να έρχεται δια του Χριστού, μπορεί και όχι" κλπ, αλλά πίστευαν πως τα δόγματά τους ήταν αλήθειες με απόλυτη ισχύ. "Ο Χριστός αναστήθηκε, τελεία και παύλα", "η σωτηρία έρχεται δια του Χριστού, τελεία και παύλα".

Για να ξεπεράσουν λοιπόν το πρόβλημα που η αρχαία ελληνική σκέψη έθετε στον δογματισμό τους, ο Παλαμάς ισχυρίζεται πως τα χριστιανικά δόγματα δεν εμπίπτουν στο επίπεδο των λόγων, οπότε θα είχαν και αντίλογο, αλλά στο επίπεδο του βίου, οπότε δεν επιδέχονται αντίλογο.

Αλλά, και εδώ είναι το σημείο-κλειδί, αυτό που λέει ο Παλαμάς είναι ένας... λόγος. Δηλαδή ο Παλαμάς φτιάχνει ένα επιχείρημα και επειδή ακριβώς πρόκειται για επιχείρημα μπορεί να δοθεί και ένα αντεπιχείρημα στον λόγο του Παλαμά. Αυτή η λεπτή διάκριση διαφεύγει από τον Γρηγόριο, ο οποίος νομίζει πως το ζήτημα λύνεται μεταθέτοντας το χριστιανικό δόγμα στο επίπεδο του βίου και δεν αντιλαμβάνεται ότι όταν ισχυρίζεται αυτή τη μετάθεση διατυπώνει λόγο και άρα αυτό που λέει μπορεί να δεχτεί την κριτική την οποία προσπαθεί να αποφύγει για το χριστιανικό οικοδόμημα.

Θα το επαναλάβω για να γίνει ξεκάθαρο. Ο Γρηγόριος λέει πως τα χριστιανικά δόγματα εμπίπτουν όχι στην κατηγορία του λόγου αλλά του βίου. Χωρίς όμως να χρειαστεί να εξετάσουμε αυτό το πράγμα, μπορούμε να παρατηρήσουμε πως αυτή η σκέψη αποτελεί λόγο και άρα μπορεί να βρεθεί αντίλογος.

Με λίγα λόγια, η αρχαία ελληνική σκέψη δεν παρακάμπτεται τελικά, όσο έξυπνα και αν προσπάθησε ο Παλαμάς να την παρακάμψει.

Και για να μην αφήσουμε την ανάρτηση χωρίς ένα αντεπιχείρημα, αυτό που θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε (όπως κάνει ο Αρσένιος Μέσκος στο βιβλίο του Σοκ και Δέος) είναι πως ο βίος επιδέχεται εξηγήσεων και δεν υπάρχει κάποιος λόγος για τον οποίο ο φορέας μιας εμπειρίας (μιας ησυχαστικής εμπειρίας στην περίπτωση του Παλαμά και των Ορθοδόξων) να εξηγεί αλάθητα την εμπειρία του. Δηλαδή, χωρίς να αμφισβητούμε πως κάποιος έχει μια εμπειρία, το ότι έχει την εμπειρία δε σημαίνει πως η εξήγησή του για το τι σημαίνει η εμπειρία αυτή είναι και η σωστή εξήγηση. Μπορεί να υπάρχουν άλλες εξηγήσεις, άλλες ερμηνείες της εμπειρίας. Η εμπειρία δηλαδή δεν αποτελεί και απόδειξη ενός δόγματος γιατί ο κάτοχός της δεν είναι λογικά αναγκαίο να είναι και αλάνθαστος ερμηνευτής της εμπειρίας αυτής.

Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί Χριστιανοί που είχαν ελληνική μόρφωση αντιτάχθηκαν στον αρχαίο ελληνικό σκεπτικισμό. Αν ο σκεπτικισμός ορισμένων Ελλήνων φιλοσόφων δεν μπορεί να παρακαμφθεί ή να αποδειχτεί λανθασμένος, τότε δεν υπάρχει και λογική θεμελίωση για τον Χριστιανισμό, και η βεβαιότητα γίνεται υπόθεση. Στη μάχη των ιδεών δε λείπουν και οι βρισιές και τα υποτιμητικά σχόλια για τους αρχαίους φιλοσόφους. Τελικά όμως, στη συγκεκριμένη περίπτωση, οι Σκεπτικοί φαίνεται πως είχαν δίκιο.

Εντυπώσεις από τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου (2)

Η Κινεζική κοινωνία ήταν έντονα ιεραρχική. Όλοι λοιπόν, και ιδιαίτερα οι κρατικοί αξιωματούχοι, έπρεπε να ήξεραν πώς να φέρονται στους ανωτέρους και τους κατωτέρους τους. Σε πνεύμα σύμφωνο και με το Βιβλίο των Τελετών, ο Κομφούκιος διδάσκει τον κρατικό αξιωματούχο να φέρεται με σεβασμό στους ανωτέρους του και να υπακούει στις εντολές τους και με επιείκεια στους κατωτέρους του και να μην τους ζητάει πράγματα πάνω από τις δυνατότητές τους.

Με λίγα λόγια ζητάει από καθένα να μπαίνει στη θέση του άλλου και να συμπεριφέρεται όπως θα ήθελε και εκείνος να του συμπεριφέρονταν αν βρισκόταν σε εκείνη τη θέση. Έτσι ο αξιωματούχος θα γίνει αγαπητός, θα προσελκύσει γύρω του ανθρώπους με αξία και θα προάγει τις υποθέσεις του βασιλείου.

Πιο σημαντικό για τον Κομφούκιο δεν είναι το αξίωμα, αλλά ο τρόπος με τον οποίο κάποιος ενεργεί όταν το κατέχει και το ήθος που έχει ο άνθρωπος είτε κατέχει αξίωμα είτε δεν κατέχει. Για αυτό ακριβώς καλεί τους μαθητές του να μην νοιάζονται για το αν έχουν κάποιο αξίωμα, αλλά να ενδιαφέρονται για το κατά πόσο αν είχαν αξίωμα θα ενεργούσαν υπεύθυνα. Και πολλές φορές, αυτή η υπευθυνότητα, μπορεί να οδηγήσει σε άρνηση ανάληψης του αξιώματος όταν υπάρχουν άλλα άτομα καταλληλότερα για το αξίωμα αυτό ή όταν οι συνθήκες δεν είναι κατάλληλες για την άσκηση σώφρονος πολιτικής.

Αυτό είναι ένα ζήτημα που προβληματίζει έντονα τον Κομφούκιο. Είναι οι ηγεμόνες της εποχής του ενάρετοι; Θέλουν να καθοδηγήσουν τον λαό με γνώμονα τη δικαιοσύνη, όπως οι ηγεμόνες του παρελθόντος, τους οποίους ο Κομφούκιος εξιδανικεύει και προβάλει ως υποδείγματα; Ο αξιωματούχος πρέπει να το λαμβάνει αυτό υπόψη όταν του προσφέρεται ένα αξίωμα. Φτάνει δε στο σημείο να εκθειάσει ανθρώπους που παραιτήθηκαν του αξιώματός τους όταν ο ηγεμόνας τους δεν ήταν άνθρωπος ενάρετος και δεν κυβερνούσε με βάση τη δικαιοσύνη, αλλά και να πει πως πρέπει κανείς να διαλέγει τον τόπο της διαμονής του με βάση το αν στην περιοχή εκείνη ζουν ενάρετοι άνθρωποι.

Εντυπώσεις από τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου (1)

Αυτές τις μέρες διάβασα -και ξαναδιαβάζω- τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου, στην εξαιρετική έκδοση της Ινδίκτου, με μια πολύ ενδιαφέρουσα Εισαγωγή και πολύ χρήσιμα Ερμηνευτικά Σχόλια του Σωτήρη Χαλικιά, ο οποίος έκανε και τη Μετάφραση. Με την ευκαιρία αυτή θα ήθελα να καταγράψω ορισμένες εντυπώσεις.

Δε φιλοδοξώ να κάνω μια συστηματική παρουσίαση του Κομφούκιου ή της σκέψης του. Υπάρχουν άφθονες τέτοιες αναλύσεις, πολύ πιο πλήρεις και πολύ πιο εμβριθείς από οτιδήποτε θα μπορούσα να γράψω εγώ. Σας προτείνω να το ψάξετε μόνοι σας, για να έχετε μια ολοκληρωμένη εικόνα. Ενδεικτικά, μπορείτε να ξεκινήσετε από τα αντίστοιχα άρθρα της Wikipedia για τον Κομφούκιο και τα Ανάλεκτα.

Αυτό που τον απασχολεί από την αρχή ως το τέλος των Αναλέκτων είναι η ορθή συμπεριφορά και ιδιαίτερα η ορθή διακυβέρνηση. Το φιλοσοφικό του έργο καταπιάνεται με ζητήματα που έχουν τεράστιες πρακτικές επιπτώσεις. Δεν ασχολείται με τη φύση του κόσμου, με τη φύση των θεών, με τη φύση του ανθρώπου, με ζητήματα αθανασίας, και άλλα παρόμοια. Αλλά ούτε δίνει και συγκεκριμένες λύσεις σε πρακτικά προβλήματα ή προτείνει συγκεκριμένους νόμους. Ασχολείται με τις αρχές που πρέπει να διέπουν τη συμπεριφορά του Ηγεμόνα και των ανθρώπων γενικότερα.

Από τον πρώτο στίχο των Αναλέκτων φαίνεται η σημασία που δίνει ο Κομφούκιος στη σωστή εφαρμογή αυτών που ο άνθρωπος έχει μελετήσει.

Μελετάς και την κατάλληλη στιγμή ξεδιπλώνεις ό,τι έμαθες: δεν είναι αυτό χαρά;

Αγαπά τη μελέτη και οι μαθητές του μελετούν και αυτοί. Οι πηγές τους είναι διάφορες, ανάμεσα στις οποίες είναι τα Ποιήματα και οι Τελετές.

Τα Ποιήματα είναι μια συλλογή ποιημάτων / τραγουδιών, την οποία ο Κομφούκιος χρησιμοποιεί με έναν ιδιαίτερα δημιουργικό τρόπο. Εμπνέεται από αυτά και δίνει λύσεις σε προβλήματα της εποχής του.

Ο Κομφούκιος γενικά δίνει μεγάλη σημασία στα αρχαία κείμενα και στον αρχαίο τρόπο ζωής, αλλά δεν το κάνει αυτό επειδή θεωρεί πως όλα τα ζητήματα έχουν λυθεί από τους αρχαίους. Χρησιμοποιεί την αρχαία σοφία με τον δικό του τρόπο ώστε αυτός να δώσει απάντηση στα προβλήματα της δικής του εποχής. Αντλεί την έμπνευση από το παρελθόν· δεν υποτάσσεται δουλικά σε αυτό. Το παρόν είναι αυτό που κυριαρχεί στη ζωή, αλλά ο σεβασμός στο παρελθόν βοηθά στην εύρεση νέων λύσεων στα προβλήματα της κάθε εποχής.

Για να δείτε με ποιον τρόπο χρησιμοποιεί ο Κομφούκιος τα Ποιήματα, αλλά και το πώς εννοεί εκείνος τις Τελετές, θα σας παραθέσω ένα πολύ αποκαλυπτικό απόσπασμα:

Ο Τσι Σια ρώτησε:

"...θελκτικό το γοητευτικό χαμόγελο,
στα όμορφα μάτια της το άσπρο παλεύει με το μαύρο,
στο άβαφο μετάξι θα φανούν τα χρώματα".

Τι σημαίνει αυτό;

Είπε ο Διδάσκαλος: Η ζωγραφιά ακολουθεί. Πρώτα ετοιμάζεται το άβαφο μετάξι.

Είπε ο Τσι Σια: Οι Τελετές λοιπόν ακολουθούν.

Είπε ο Διδάσκαλος: Ανέδειξες την σκέψη μου, Σαγκ. Μπορώ να αρχίσω πλέον να μιλώ μαζί σου για τα Ποιήματα.

Η Ωδή μπορεί να μιλάει για μια όμορφη γυναίκα και για τη σχέση της φυσικής ομορφιάς και της ομορφιάς που της προσδίδουν τα χρώματα με τα οποία βάφεται. Ο Κομφούκιος "διδάσκεται" από το ποίημα πως οι Τελετές ακολουθούν τον ενάρετο χαρακτήρα ενός ανθρώπου, πως ο ενάρετος άνθρωπος αναδεικνύει τις Τελετές, πως χωρίς τον κατάλληλο χαρακτήρα, οι Τελετές καταλήγουν σκέτο χρώμα σε μια άσχημη γυναίκα.

Ο Κομφούκιος διδάσκει στα Ανάλεκτα τον σεβασμό στις αρχαίες Τελετές. Πρόκειται για ένα σύνολο τελετουργικών του εκλεπτυσμένου Κινέζικου πολιτισμού που ρυθμίζουν κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής των ευγενών. Αλλά δεν αποτελούν αυτοσκοπό για τον Κομφούκιο. Δεν αποτελούν θεατρικές πράξεις τις οποίες δεν έχει σημασία ποιος τελεί.

Με τις Τελετές ο Κομφούκιος αποκαλύπτει έναν ολόκληρο αξιακό κόσμο που δεν έχει την αφετηρία του στη Γη. Επειδή ακριβώς οι Τελετές αναδεικνύουν για τον Κομφούκιο τις αξίες που αναδεικνύουν, η μελέτη τους και η σωστή τήρησή τους είναι εξαιρετικά σημαντική, ιδιαίτερα για τον σωστό ηγεμόνα.

Είναι όντως Κινέζικα!

Δε φανταζόμουν ότι τα Κινέζικα ιδεογράμματα είναι τόσο δύσκολα να τα κατανοήσεις. Ακούστε τι διάβασα. Είναι τόσο αστείο!

Ακολουθώντας σ' αυτό πολλούς άλλους μεταφραστές κινεζικών κλασικών κειμένων παραθέτω, ως μια ειρωνική νύξη στη δυσκολία του εγχειρήματος της απόδοσής τους στις γλώσσες μας, το πασίγνωστο σχετικό γραπτό του Borjes: "...Γύρω στα 1916, αποφάσισα να ασχοληθώ με τη μελέτη της Ανατολικής γραμματείας. Μια μέρα που διάβαζα ενθουσιασμένος την αγγλική μετάφραση κάποιου Κινέζου φιλοσόφου, το μάτι μου έπεσε σ' αυτό το αξιοσημείωτο απόσπασμα: "Ελάχιστα απασχολεί τον θανατοποινίτη αν θα πρέπει να βαδίσει ως την άκρη του γκρεμού, έτσι κι αλλιώς η ζωή έπαψε να τον ενδιαφέρει." Σ' αυτή την πρόταση ο μεταφραστής είχε κολλήσει έναν αστερίσκο κι επεξηγούσε ότι η ερμηνεία του ήταν καλύτερη από την ερμηνεία του γνωστού ανταγωνιστή σινολόγου που είχε αποδώσει ως εξής την πρόταση: "Οι υπηρέτες καταστρέφουν τα έργα Τέχνης ώστε να μην υποχρεώνονται ν' αποφανθούν για την αξία ή τα ελαττώματά τους." Σ' αυτό το σημείο, σαν τον Πάολο και τη Φραντζέσκα, σταμάτησα να διαβάζω. Ένας μυστηριώδης σκεπτικισμός είχε εισχωρήσει στην ψυχή μου...".

από τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου, εκδόσεις Ίνδικτος, εισαγωγή - μετάφραση - ερμηνευτικές σημειώσεις Σωτήρης Χαλικιάς