Εμπεδοκλής: Κοσμολογία και Ηθική

Ο Εμπεδοκλής παραμένει ένας φυσιοκράτης φιλόσοφος. Αναγνωρίζει δύο αρχές στη φύση που κινούν τα στοιχεία, τις οποίες ονομάζει ποιητικά φιλία και νείκος αλλά δεν τις ανάγει σε μεταφυσικές αρχές. Έτσι, μιλάει για μια συνεχή εναλλαγή των όντων υπό την επίδραση του φυσικού νόμου, του σμίξιμου και του χωρισμού, που διαδοχικά δημιουργούν και καταστρέφουν τα όντα διατηρώντας τα στοιχεία από τα οποία αυτά αποτελούνται. Δεν υπάρχει αιτία για αυτό, ούτως πέφυκεν. Αυτή είναι η φύση.

ήδη γαρ ποτ' εγώ γενόμην κούρός τε κόρη τε

θάμνος τ΄οιωνός τε και έξαλος έλλοπος ιχθύς

Κάποτε ήμουν εγώ αγόρι και κορίτσι 

θάμνος και πουλί και ψάρι άλαλο που έξω πηδούσε απ' το νερό

Η ύπαρξη μας δεν έχει κάτι το ιδιαίτερο, όπως και η ύπαρξη των θεών δεν έχει κάτι το ιδιαίτερο. Τα ίδια υλικά ανακυκλώνονται και συνθέτουν τα πάντα, πράγματα, φυτά, ζώα, ανθρώπους, θεούς, το Εν. Αν ψάχνουμε πρόδρομο για το Deus sive Natura του Σπινόζα, αυτός θα είναι ο Εμπεδοκλής, ο οποίος το τέλειο σφαιρικό εν - θεό το μεταβάλλει δια της φιλίας και του νείκους σε όλα τα όντα. Η φυσική ισότητα αντανακλά ίσως στην ηθική του Εμπεδοκλή που θεωρεί τον φόνο αποτρόπαιο έγκλημα και την αρμονία που μπορεί να πετύχει η δημοκρατία ευκταία. Στο τέλος, προτρέπει τους ανθρώπους να είναι καλοί και να συλλογίζονται πάνω στη φυσική φιλοσοφία, αντί να ασχολούνται με σκέψεις κακές που σκοτεινιάζουν τον άνθρωπο. Ο Εμπεδοκλής δεν φτιάχνει ολόκληρη μεταφυσική για να θεμελιώσει την ηθική του. Ούτε καν απολυτοποιεί τις δυο φυσικές αρχές ώστε να πει ότι και η φιλία και το νείκος είναι απαραίτητα στοιχεία της ανθρώπινης ηθικής. Να μάθουμε τη φυσική φιλοσοφία για να είμαστε ωφέλιμοι στους άλλους ανθρώπους και για να προκόψουμε και οι ίδιοι. Αυτό είναι το μήνυμα του Εμπεδοκλή.

Από τη μία θεωρώ κρίμα που ο Εμπεδοκλής ανέπτυξε θεωρίες για τόσα πολλά πράγματα, γιατί τα πιο πολλά πράγματα που είπε δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα όπως μας τη γνωρίζουν οι φυσικές επιστήμες σήμερα. Όμως το πρόβλημα δεν είναι οι θεωρίες. Αυτές ανασκευάζονται και βελτιώνονται με άλλα επιχειρήματα, με παρατηρήσεις και με πειράματα. Το πρόβλημα είναι όταν η επιχειρηματολογία του ενός γίνεται δόγμα, όταν δημιουργείται σχολή που διδάσκει πράγματα που τελικά δεν ανταποκρίνονται στη φυσική πραγματικότητα.

O ελέφαντας στο δωμάτιο

Διαβάζουμε τον Εμπεδοκλή και τα όσα εντυπωσιακά έχει πει. Οι αρχές που φαίνεται να χρησιμοποιεί, δηλαδή ο ορθολογισμός, η φυσιοκρατία, η αιτιοκρατία, η δημοκρατία, διδάσκουν πώς πρέπει να σκεφτόμαστε ακόμα και σήμερα. Όμως εκτός από τα σπουδαία συμπεράσματα στα οποία καταλήγει και τα οποία έχουν επαληθευτεί από τις φυσικές επιστήμες έχει πει και πάρα πολλά πράγματα τα οποία είναι εντελώς λάθος.

Ο Παρμενίδης, αφού με στέρεη επιχειρηματολογία καταλήγει ότι εν το παν, μας λέει ότι θα κάνει σκέψεις για τα πράγματα του φυσικού κόσμου που δε θα είναι όμως τόσο στέρεες όσο η επιχειρηματολογία του περί του ενός. Και πράγματι, αναπτύσσει θεωρίες για τα φυσικά φαινόμενα και σε κάποια σημεία πέφτει μέσα ενώ σε άλλα όχι. Αλλά μας έχει προειδοποιήσει. Ενώ με το όνομα του Εμπεδοκλή υπάρχουν πάρα πολλές δοξασίες που στην πραγματικότητα δεν ισχύουν χωρίς να σώζεται αντίστοιχη προειδοποίηση.

Πώς γίνεται να χρησιμοποιείται ο ορθός λόγος σε κάποιες περιπτώσεις ορθά και σε κάποιες όχι; Είναι μήπως ένα άλλο εργαλείο στην πολεμική αντιπαράθεση μεταξύ των φιλοσόφων; Είναι οι αρχαίοι ορθολογιστές όταν πρόκειται να αποκαλύψουν τα λάθη των αντιπάλων τους, αλλά ανορθολογιστές, όπως έχει υποστηριχτεί, όταν πρόκειται να αναπτύξουν τις δικές τους θεωρίες;

Σίγουρα το αντικείμενο της φιλοσοφίας τους, τα φυσικά φαινόμενα και η φύση της πραγματικότητας, δεν βοηθάει. Οι προσωκρατικοί έζησαν σε μια εποχή που η τεχνολογία, το απαραίτητο εργαλείο της επιστήμης για την αποκάλυψη της φύσης του κόσμου και για την εξήγηση των φαινομένων, δεν είχε αναπτυχθεί στον βαθμό που αναπτύχθηκε μετά την Επιστημονική Επανάσταση. Αυτό που χρειαζόταν ήταν μικρά και στέρεα βήματα, αντί για φιλόδοξα προγράμματα μιας πλήρους περιγραφής της πραγματικότητας. Φυσικά όποιος επέμενε σε μικρά βήματα θα υστερούσε απέναντι σε όποιον πρότεινε ολοκληρωμένες εξηγήσεις του κόσμου. Όμως τελικά θα κατέληγε σε ασφαλέστερα συμπεράσματα και μακροπρόθεσμα θα δικαιωνόταν.

Ακόμα και οι σοφοί πέφτουν θύμα της πίεσης της κοινωνίας για εξηγήσεις. Άλλωστε, τι σοφός είναι κάποιος αν δε δίνει απαντήσεις στα ερωτήματα του κόσμου;

Χρειάζεται πειραματική μέθοδος, επιστημονικά περιοδικά, πανεπιστήμια με διαφορετικούς σοφούς που ανταγωνίζονται δημόσια, τυπογραφία κλπ. Όπως και να έχει, δεν ανακάλυψαν οι αρχαίοι την επιστημονική μέθοδο. Αυτή έχει τη δική της ιστορία. Όμως το επίτευγμα να θέσουν στο κέντρο τον ορθό λόγο, τις νατουραλιστικές - φυσικές και όχι τις υπερφυσικές εξηγήσεις για τα φαινόμενα, την αιτιοκρατία και άρα την ενίσχυση της προσπάθειας για λογική κατανόηση του κόσμου, προβλεψιμότητα και προσπάθεια κυριαρχίας επί της φύσης με τον πολιτισμό, όλα αυτά τα πέτυχαν άπαξ διαπαντός οι λεγόμενοι προσωκρατικοί Έλληνες φυσικοί φιλόσοφοι.

Εμπεδοκλής - κατά συναθροισμόν των λεπτομερών σωμάτων

Λέει ο Αέτιος κάτι ιδιαίτερα ενδιαφέρον για τους ατομιστές: "Ο Εμπεδοκλής, ο Αναξαγόρας, ο Δημόκριτος, ο Επίκουρος και όλοι όσοι υποστηρίζουν ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε από συνάθροιση σωμάτων με λεπτά μέρη, εισάγουν τους όρους συνένωση και διαχωρισμό αντί για κυριολεκτική γένεση και φθορά, διότι δεν έχουν να κάνουν με την ποιότητα, δεν προκύπτουν δηλαδή με μεταβολή, αλλά με την ποσότητα, προκύπτουν δηλαδή με συνάθροιση."

Μου φαίνεται εντυπωσιακή η διατύπωση μιας θεωρίας για τα άτομα χωρίς τις τεχνολογικές δυνατότητες της νεότερης εποχής. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι στηρίχτηκαν στην παρατήρηση -ας μην ξεχνάμε ότι ο Εμπεδοκλής ήταν εμπειρικός ιατρός- και στους συλλογισμούς τους για να καταλήξουν σε συμπεράσματα τα οποία προκαλούν τον θαυμασμό μέχρι και σήμερα, ή μάλλον ιδίως σήμερα, που ξέρουμε την ατομική και υποατομική σύσταση της ύλης.

Είναι δύσκολο να εκτιμήσουμε πλήρως τη σκέψη του Εμπεδοκλή: όπως ισχύει για όλους τους προσωκρατικούς, δε σώζονται τα έργα του ολόκληρα. Μια επιπλέον δυσκολία είναι ότι έγραψε με τη μορφή ποιημάτων και όχι με τη μορφή φιλοσοφικής πραγματείας. Ένα ποίημα, ιδιαίτερα όταν χρησιμοποιεί εικόνες, μεταφορές, αλληγορίες, μπορεί να γίνει ιδιαίτερα δύσκολο στην αποκωδικοποίηση και ο κάθε αναγνώστης μπορεί να διαβάζει μέσα σε αυτό ό,τι θέλει. Έτσι γίνεται ιδιαίτερα δύσκολο να καταλήξουμε τι πραγματικά πίστευε ο δημιουργός του ποιήματος και με ποιους συλλογισμούς κατέληξε στα πορίσματα του.

Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που ο Αριστοτέλης τσαντισμένος γράφει για τον Εμπεδοκλή ότι όταν εκφράζονται οι άνθρωποι με διφορούμενα λόγια το κάνουν για να προσποιηθούν ότι λένε κάτι ενώ δεν έχουν τίποτα να πουν. Το κοινό μπερδεύεται με τον ποιητικό διφορούμενο λόγο και νομίζει πως ο φιλόσοφος - ποιητής του αποκάλυψε κάποια αλήθεια, όπως ακριβώς το μαντείο των Δελφών έλεγε "Κροίσος Άλυν διαβάς μεγάλην αρχήν καταλύσει" και ανεξαρτήτως αποτελέσματος ο κόσμος θεωρούσε ότι ο χρησμός είχε προφητεύσει την έκβαση. Όταν γυροφέρνεις κάτι και το λες περιφραστικά αντί να πεις ευθέως αυτό που θες, εξαπατάς εύκολα (φενακίζει γαρ το κύκλωι πολύ ον). Ο δε Πλάτωνας, που δεν ήταν ο ίδιος και πολύ ξεκάθαρος για το τι διδάσκει στα κείμενά του που διασώθηκαν, λέει ότι ο Εμπεδοκλής μας διηγείται έναν μύθο σα να είμαστε παιδιά (μύθον διηγείσθαι παισίν ως ούσι ημίν).

Περισσότερο από το συμπέρασμά του, θα με ενδιέφερε να καταλάβω πώς ο Εμπεδοκλής κατέληξε στα συμπεράσματα του για την σύσταση των πραγμάτων και για τον φυσικό κόσμο εν γένει. Θα κλείσω την ανάρτηση με μια παρατήρηση του Αέτιου που δεν πολυκαταλαβαίνω: "ο Εμπεδοκλής είπε ότι η αιτία είναι το ουσιαστικό μέρος της ανάγκης, η οποία χρησιμοποιεί τις αρχές και τα στοιχεία". Αν αντιλαμβάνομαι σωστά το απόσπασμα (ουσίαν ανάγκης αιτίαν χρηστικήν των αρχών και των στοιχείων), πρόκειται για μια αιτιοκρατική διατύπωση της φύσης του σύμπαντος: η ανάγκη, αυτό που οι αρχαίοι έλεγαν ειμαρμένη, έχει να κάνει με σχέσεις αιτίας - αιτιατού και όχι με κάτι το παράλογο, το άλογο ή το υπέρλογο. Αν έχω καταλάβει σωστά, ο Εμπεδοκλής έχει λοιπόν μια αιτιοκρατική θεώρηση των πραγμάτων.

Παρμενίδης vs "Παρμενίδης"

Στην προηγούμενη ανάρτηση είδαμε πως ο Παρμενίδης μπορεί να θεωρηθεί ένας φυσικός φιλόσοφος ο οποίος με τη χρήση της λογικής οδηγήθηκε σε συμπεράσματα σχετικά με το σύμπαν που αντιβαίνουν στην εμπειρία που μας δίνουν οι αισθήσεις μας για τον κόσμο. Το εν του Παρμενίδη μπορεί να μας ακούγεται παράδοξο ή ασυνήθιστο, αλλά δεν έχει να κάνει με το εν των θεολόγων ή των μεταφυσικών.

Σχολίασα ότι η μεταφυσική ανάγνωση της φυσικής θέσης του Παρμενίδη δεν έγινε μόνο στην ύστερη αρχαιότητα, αλλά και νωρίς, ήδη από τον Αριστοτέλη. Και επιφυλάχθηκα να σχολιάσω τον Πλατωνικό διάλογο "Παρμενίδης" και συγκεκριμένα το πώς ο Πλάτωνας παρουσιάζει ή διαβάζει τον μεγάλο Ελεάτη φιλόσοφο.

Δε σκοπεύω να αναλύσω ολόκληρο τον διάλογο εδώ. Θα σταθώ όμως σε ένα σημείο, από την αρχή του διαλόγου, που ο πλατωνικός Σωκράτης συζητά με τον πλατωνικό Ζήνωνα:

οὐδὲν ἔμοιγε, ὦ Ζήνων, ἄτοπον δοκεῖ, οὐδέ γε εἰ ἓν ἅπαντα ἀποφαίνει τις τῷ μετέχειν τοῦ ἑνὸς 

δε μου φαίνεται καθόλου παράξενο, Ζήνωνα, ούτε αν ισχυρίζεται κανείς ότι είναι ένα όλα τα πράγματα γιατί μετέχουν στο ένα

Με αυτή τη φράση ο Πλάτωνας διακρίνει το εν από τα άπαντα και συνδέει το εν με τα άπαντα δια της μετοχής. Τα άπαντα γνωρίζουμε τι είναι, πρόκειται για τα πράγματα του φυσικού κόσμου. Το εν όμως για το οποίο μιλάει ο Πλάτωνας δεν βρίσκεται στον φυσικό κόσμο, ούτε ταυτίζεται με τον φυσικό κόσμο, όπως δίδασκε ο Παρμενίδης.

Έχουμε δηλαδή μια μετατόπιση από πολύ νωρίς, αφού ο Παρμενίδης θεωρείται σύγχρονος του Σωκράτη και ο Πλάτωνας μαθητής του Σωκράτη, από το φυσικό εν του Παρμενίδη στο μεταφυσικό εν των μεταγενέστερων αναγνωστών του Παρμενίδη.

Φυσικά ο Πλατωνικός Παρμενίδης απαντά στον Πλατωνικό Σωκράτη, ο διάλογος συνεχίζεται και περιπλέκεται, αλλά όπως είπα στην αρχή δε σκοπεύω να τον παρακολουθήσω σε αυτή την ανάρτηση. Μου αρκεί ότι βρίσκω ήδη από την αρχή του κειμένου μια μεταφυσική ανάγνωση μιας φράσης που μπορεί να ερμηνευτεί και φυσικά. Αναφέρομαι προφανώς στο παρμενίδειο εν το παν.

Παρμενίδης - εν το παν

Ο Παρμενίδης διδάσκει τη διάκριση ανάμεσα στην αλήθεια και στις γνώμες των πολλών. Θεωρεί πως έχει βρει τον αλάνθαστο δρόμο στην εύρεση της αλήθειας και αυτός έχει να κάνει με τη λογική και όχι με τις αισθήσεις και τα φαινόμενα που εξαπατούν. Αντικείμενο της φιλοσοφίας του είναι το σύμπαν, το οποίο, με βάση ορισμένους συλλογισμούς του θεωρεί ένα, αγέννητο, άφθαρτο, ενιαίο, ακίνητο, πεπερασμένο, σφαιρικό, άχρονο. Η εμπειρία και η συνήθεια οδηγούν σε άσκοπα λόγια. Η επιστημονική λογική όμως οδηγεί στην ανακάλυψη της αλήθειας της σχετικής με τον κόσμο.

Η άποψη του Παρμενίδη έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ειδικά όπως την υπερασπίζεται ο Ζήνωνας με τα παράδοξά του. Ουσιαστικά πρόκειται για έναν ορθολογιστή, ο οποίος πολύ πριν τον Καρτέσιο θέτει ως κριτήριο της αλήθειας τη λογική και είναι αποφασισμένος να ακολουθήσει τη σκέψη του στα άκρα, χωρίς μάλιστα να εισάγει ως εγγυητή για την ύπαρξη του κόσμου έναν θεό όπως ο Ντεκάρτ. Ταυτόχρονα, παραμένει φυσικός φιλόσοφος. Η σκέψη του, αν και μας ακούγεται αρκετά περίεργη σήμερα, έχει να κάνει με το σύμπαν και όχι με το θείο. Εξαιρετικό ενδιαφέρον κατά τη γνώμη μου παρουσιάζει πώς από το εν (σύμπαν) του Παρμενίδη πάμε στο εν των μεταγενέστερων μεταφυσικών που χρησιμοποιούν αρκετά από τα επιχειρήματα του Παρμενίδη για να θεμελιώσουν τον μονοθεϊσμό τους ή τέλος πάντων την μεταφυσική τους σκέψη γύρω από το όντως ον.

Δεν είναι απορίας άξιο αν βλέπουμε τον Σιμπλίκιο ή τον Πλωτίνο ή έστω τον Κλήμεντα Αλεξανδρείας να μπερδεύει τη φυσική με τη μεταφυσική, όταν ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται ότι αυτά που λένε οι Ελεάτες δεν έχουν να κάνουν με τη φυσική σκέψη, αλλά με σκέψη που προηγείται της φυσικής. Μου φαίνεται όμως ότι ο Αριστοτέλης διαβάζει τη φιλοσοφία των άλλων... αριστοτελικά. Μιλάει δηλαδή για ουσίες και φύσεις, ενώ ο Παρμενίδης μιλάει για ένα ον. Νομίζω ότι ο Αριστοτέλης ανοίγει έναν δρόμο προς τη μεταφυσική ανάγνωση του Παρμενίδη άθελά του, με τη διάκριση μεταξύ αισθητής πραγματικότητας και ουσίας των πραγμάτων και συνδέοντας τα επιχειρήματα του Παρμενίδη με τις ουσίες των πραγμάτων. Ως προς τον Πλάτωνα και τον ομώνυμο διάλογό του για τον Παρμενίδη, ίσως τον εξετάσουμε στο μέλλον.