Προμηθέας Δεσμώτης, Αισχύλου

Αν δεν είχαμε τυφλές ελπίδες, θα βλέπαμε μπροστά μας διαρκώς τον θάνατο.



Χορός

μή πού τι προύβης τῶνδε καὶ περαιτέρω;

Προμηθεύς

θνητούς γ᾽ ἔπαυσα μὴ προδέρκεσθαι μόρον.

Χορός

τὸ ποῖον εὑρὼν τῆσδε φάρμακον νόσου;

Προμηθεύς

τυφλὰς ἐν αὐτοῖς ἐλπίδας κατῴκισα.

Χορός

μέγ᾽ ὠφέλημα τοῦτ᾽ ἐδωρήσω βροτοῖς.

Προμηθεύς

πρὸς τοῖσδε μέντοι πῦρ ἐγώ σφιν ὤπασα.

Χορός

καὶ νῦν φλογωπὸν πῦρ ἔχουσ᾽ ἐφήμεροι;

Προμηθεύς

ἀφ᾽ οὗ γε πολλὰς ἐκμαθήσονται τέχνας.

Χορός

τοιοῖσδε δή σε Ζεὺς ἐπ᾽ αἰτιάμασιν—

Προμηθεύς

αἰκίζεταί τε κοὐδαμῇ χαλᾷ κακῶν.



Η τεχνολογία είναι αυτή που μας βοηθά να ξεφύγουμε από την νηπιακή κατάσταση του χωρίς συναίσθηση ονειρικού κόσμου και να βελτιώσουμε τις ζωές μας.

Ικέτιδες, Αισχύλου

Όλα διορθώνονται. Εκτός από τον θάνατο.

καὶ χρημάτων μὲν ἐκ δόμων πορθουμένων,
ἄτην γε μείζω καὶ μέγ᾽ ἐμπλήσας γόμου
γένοιτ᾽ ἂν ἄλλα Κτησίου Διὸς χάριν:
καὶ γλῶσσα τοξεύσασα μὴ τὰ καίρια,
γένοιτο μύθου μῦθος ἂν θελκτήριος
ἀλγεινὰ θυμοῦ κάρτα κινητήρια.
ὅπως δ᾽ ὅμαιμον αἷμα μὴ γενήσεται,
δεῖ κάρτα θύειν καὶ πεσεῖν χρηστήρια
θεοῖσι πολλοῖς πολλά, πημονῆς ἄκη. 

Κάτι ωραίο:

Κῆρυξ:
οὔτοι δικάζει ταῦτα μαρτύρων ὕπο
Ἄρης: τὸ νεῖκος δ᾽ οὐκ ἐν ἀργύρου λαβῇ
ἔλυσεν: ἀλλὰ πολλὰ γίγνεται πάρος
πεσήματ᾽ ἀνδρῶν κἀπολακτισμοὶ βίου.

Βασιλεύς:
ταῦτ᾽ οὐ πίναξίν ἐστιν ἐγγεγραμμένα
οὐδ᾽ ἐν πτυχαῖς βίβλων κατεσφραγισμένα,
σαφῆ δ᾽ ἀκούεις ἐξ ἐλευθεροστόμου
γλώσσης. κομίζου δ᾽ ὡς τάχιστ᾽ ἐξ ὀμμάτων.

Ένα στοιχείο για τους ξένους που επαναλαμβάνεται στο κείμενο:

καὶ ταῦθ᾽ ἅμ᾽ ἐγγράψασθε πρὸς γεγραμμένοις
πολλοῖσιν ἄλλοις σωφρονίσμασιν πατρός,
ἀγνῶθ᾽ ὅμιλον ἐξελέγχεσθαι χρόνῳ.
πᾶς δ᾽ ἐν μετοίκῳ γλῶσσαν εὔτυκον φέρει
κακήν, τό τ᾽ εἰπεῖν εὐπετὲς μύσαγμά πως.

Και φυσικά, στο τέλος, κλασικά:
α) το ανεξιχνίαστο της θείας βούλησης
β) το άγνωστον του μέλλοντος
γ) το αναπόδραστο της Μοίρας
δ) το θείο έρισμα της δικαιοσύνης
ε) το άριστον του μέτρου

Ευμενίδες, Αισχύλου

• Μία βαθύτατα πολιτική τραγωδία, την παραλληλίζω με την Αντιγόνη.
• Μέτρο, μεταξύ της αναρχίας και της τυραννίας αποτελεί η δημοκρατία.
• Η δύναμη των νέων θεών υπερβαίνει τη δικαιοσύνη των παλαιών.
• Όπως η Αντιγόνη λέει ότι θέλει να θάψει τον αδερφό της επειδή είναι αδερφός της και θα τον άφηνε άταφο αν ήταν γιος ή σύζυγος, έτσι και η Αθηνά αθωώνει τον Ορέστη επειδή σκότωσε τη μάνα του που είναι γυναίκα· για την θεά ο θάνατος μιας γυναίκας δεν είναι κάτι σπουδαίο.
• Αλλά και οι Ερινύες κυνηγούν τον Ορέστη επειδή σκότωσε τη μάνα του· αν σκότωνε τη σύζυγό του δε θα ασχολούνταν.
• Το θέμα δεσμών αίματος - δεσμών συμβολαίου.
• Το ζήτημα του πολιτισμού και των θεσμών.
• Η πάλη των παλιών και των νέων θεών.
• Η Αθηνά αμφιταλαντεύεται. Όχι για το ποιος έχει δίκιο. Αλλά για το ποιον τη συμφέρει να κάνει σύμμαχο.
• Η Αθηνά προσπαθεί με διπλωματικό τρόπο να κερδίσει τις θεές, ώστε να μην έχει καμία ζημία η Αθήνα παρά μόνο όφελος. Δεν αρκεί που είναι ισχυρότερη στην παρούσα φάση· θέλει την πλήρη επικράτηση και τη συμμαχία και του Άργους και των Ερινύων.
• Συγκλονιστικές οι Ερινύες στην αρχή.

Ελένη, Ευριπίδη

ὦ θύγατερ, ὁ θεὸς ὡς ἔφυ τι ποικίλον
καὶ δυστέκμαρτον. εὖ δέ πως πάντα στρέφει
ἐκεῖσε κἀκεῖσ᾽ ἀναφέρων: ὃ μὲν πονεῖ,
ὃ δ᾽ οὐ πονήσας αὖθις ὄλλυται κακῶς,
βέβαιον οὐδὲν τῆς ἀεὶ τύχης ἔχων.

Οι θεοί συνέχεια αλλάζουν. Ποιος τους γνωρίζει πραγματικά; Ο τροχός της ζωής γυρίζει, τα χαμηλά έρχονται ψηλά και τα ψηλά χαμηλά.

Κάλχας γὰρ οὐκ εἶπ᾽ οὐδ᾽ ἐσήμηνε στρατῷ
νεφέλης ὑπερθνῄσκοντας εἰσορῶν φίλους
οὐδ᾽ Ἕλενος, ἀλλὰ πόλις ἀνηρπάσθη μάτην.
εἴποις ἄν: οὕνεχ᾽ ὁ θεὸς οὐκ ἠβούλετο;
τί δῆτα μαντευόμεθα; τοῖς θεοῖσι χρὴ
θύοντας αἰτεῖν ἀγαθά, μαντείας δ᾽ ἐᾶν:
βίου γὰρ ἄλλως δέλεαρ ηὑρέθη τόδε,
κοὐδεὶς ἐπλούτησ᾽ ἐμπύροισιν ἀργὸς ὤν:
γνώμη δ᾽ ἀρίστη μάντις ἥ τ᾽ εὐβουλία.

Δεν ωφελεί η μαντεία, αλλά το σωστό μυαλό.

 τί ποτ᾽ ἄπληστος εἶ κακῶν,
ἔρωτας ἀπάτας δόλιά τ᾽ ἐξευρήματα
ἀσκοῦσα φίλτρα θ᾽ αἱματηρὰ δωμάτων;
εἰ δ᾽ ἦσθα μετρία, τἄλλα γ᾽ ἡδίστη θεῶν
πέφυκας ἀνθρώποισιν: οὐκ ἄλλως λέγω.

Ο έρωτας είναι γεμάτος απάτες.

ὅ τι θεὸς ἢ μὴ θεὸς ἢ τὸ μέσον,
τίς φησ᾽ ἐρευνήσας βροτῶν
μακρότατον πέρας εὑρεῖν
ὃς τὰ θεῶν ἐσορᾷ
δεῦρο καὶ αὖθις ἐκεῖσε
καὶ πάλιν ἀντιλόγοις
πηδῶντ᾽ ἀνελπίστοις τύχαις;
σὺ Διὸς ἔφυς, ὦ Ἑλένα, θυγάτηρ:
πτανὸς γὰρ ἐν κόλποις σε Λή-
δας ἐτέκνωσε πατήρ.
κᾆτ᾽ ἰαχήθης καθ᾽ Ἑλλανίαν
προδότις ἄπιστος ἄδικος ἄθεος: οὐδ᾽ ἔχω
τί τὸ σαφὲς ἔτι ποτ᾽ ἐν βροτοῖς:
τὸ τῶν θεῶν δ᾽ ἔπος ἀλαθὲς ηὗρον.

Κανένας δε γνωρίζει τι είναι η θεότητα. Τα ανθρώπινα δεν είναι σαφή. Η αλήθεια βρίσκεται στα λόγια των θεών. Αντίφαση;


Τι είναι αυτό που καθιστά το έργο τραγωδία:

ὧν οὐ θέμις σ᾽ οὔθ᾽ ὁσία
'πύρωσας ἐν θεῶν θαλάμοις,
μῆνιν δ᾽ ἔσχες μεγάλας
ματρός, ὦ παῖ, θυσίας
οὐ σεβίζουσα θεᾶς.
μέγα τοι δύναται νεβρῶν
παμποίκιλοι στολίδες
κισσοῦ τε στεφθεῖσα χλόα
νάρθηκας εἰς ἱερούς,
ῥόμβου θ᾽ εἱλισσομένα
κύκλιος ἔνοσις αἰθερία,
βακχεύουσά τ᾽ ἔθειρα Βρομί
ῳ καὶ παννυχίδες θεᾶς.
εὖ δέ νιν ἄμασιν
ὑπέρβαλε σελάνα
μορφᾷ μόνον ηὔχεις. 

Η Ελένη διαπράττει ύβριν γιατί δε σεβάστηκε τις θυσίες της Μεγάλης Θεάς.
Η ομορφιά της υπερβαίνει το μέτρο.

σώφρονος δ᾽ ἀπιστίας
οὐκ ἔστιν οὐδὲν χρησιμώτερον βροτοῖς. 

Δυσπιστία αποτέλεσμα περίσκεψης είναι αυτό που χρειάζονται οι άνθρωποι.

Αυτά που ελπίζουμε δε συμβαίνουν και αυτά που είχαμε ανέλπιστα έρχονται.

πολλαὶ μορφαὶ τῶν δαιμονίων,
πολλὰ δ᾽ ἀέλπτως κραίνουσι θεοί:
καὶ τὰ δοκηθέντ᾽ οὐκ ἐτελέσθη,
τῶν δ᾽ ἀδοκήτων πόρον ηὗρε θεός.
τοιόνδ᾽ ἀπέβη τόδε πρᾶγμα. 

ΥΓ. Εντυπωσιακοί διάλογοι. 

Χοηφόρες, Αισχύλου

Γιατί όμοια μοίρα και έναν ελεύτερο προσμένει
και εκείνον που 'ναι σ' αλλουνού εξουσία σκλάβος.

Ο θάνατος είναι η κοινή μοίρα των θνητών.

"Και αντί φόνου πληγή πάλι φόνου πληγή
να πλερώνεται· κάμεις, θα βρεις"
ο παμπάλαιος ο μύθος φωνάζει. 

Φοβερή ηχεί η κραυγή του Χορού στο πρώτο επεισόδιο, όταν ο Ορέστης έχει αποκαλυφθεί στην Ηλέκτρα.

Συγκινητική η στιγμή που η Κίλισσα λέει πώς είναι να μεγαλώνεις ένα μωρό.

Φοβερή η ερώτηση του Ορέστη:

"Τι λες Πυλάδη; Μάνα - πώς να τη σκοτώσω;"

Συγκινητικός ο διάλογος Ορέστη -  Κλυταιμνήστρας.

Φοβερή η ερώτηση του Ορέστη:

"Έπραξε ή δεν έπραξε;"

Και συνοψίζει ο Χορός, επαναφέροντάς μας στις δικές μας ζωές:

Κανείς άνθρωπος δίχως κακό στη ζωή του
ως το τέλος αζημίωτος δε θα περάσει

Με τον Ορέστη να διώκεται από τις Ερινύες, ο Χορός μιλάει για τον τρίτο χειμώνα που ξέσπασε στο σπίτι των Ατρειδών.

ὅδε τοι μελάθροις τοῖς βασιλείοις
τρίτος αὖ χειμὼν
πνεύσας γονίας ἐτελέσθη.  

Αγαμέμνονας, Αισχύλου

Ζῆνα δέ τις προφρόνως ἐπινίκια κλάζων 

τεύξεται φρενῶν τὸ πᾶν:

τὸν φρονεῖν βροτοὺς ὁδώ- 

σαντα, τὸν πάθει μάθος 

θέντα κυρίως ἔχειν. 

στάζει δ᾽ ἔν θ᾽ ὕπνῳ πρὸ καρδίας 

μνησιπήμων πόνος: καὶ παρ᾽ ἄ- 

κοντας ἦλθε σωφρονεῖν. 

δαιμόνων δέ που χάρις βίαιος 

σέλμα σεμνὸν ἡμένων.

Δίκα δὲ τοῖς μὲν παθοῦσ- 

ιν μαθεῖν ἐπιρρέπει: 

τὸ μέλλον δ᾽, ἐπεὶ γένοιτ᾽, ἂν κλύοις: πρὸ χαιρέτω: 

ἴσον δὲ τῷ προστένειν. 

τορὸν γὰρ ἥξει σύνορθρον αὐγαῖς.

Οι άνθρωποι μαθαίνουμε παθαίνοντας.

Όποιος ποδοπατεί το δίκαιο, τιμωρείται.

Αυτές οι δύο είναι οι κεντρικές ιδέες της τραγωδίας.

Γιατί όμως παθαίνει ο Αγαμέμνονας; Τιμωρείται για κάποιον λόγο. Για ποιον λόγο;

Γιατί όποιος θε να χύσει αιμάτων ποταμούς
απ' των θεών το μάτι δεν ξεφεύγει·
έρχεται μέρα και οι Ερινύες οι ζοφερές
μ' άλλη στροφή της τύχης που γυρίζει,
τους αφανίζουν, όσοι η ευτυχία των
με τη δικαιοσύνη δε βαδίζει
κι όποιος θα πάει έτσι άφαντος, πάει για καλά.
Βαρύ 'ναι δόξα υπέρμετρη να 'χει κανείς
γιατί απ' τα μάτια του Διός ο κεραυνός πετά.

Συγκλονιστική είναι η στιγμή που επιστρέφει ο Αγαμέμνονας στο Άργος και η Κλυταιμνήστρα θέλει να τον τιμήσει με πολυτέλεια και δόξα. Ο Βασιλιάς απαντά:

μη θες να με χαλάς και σα βάρβαρον άντρα
ταπεινοπροσκυνάς με χαμόσυρτα λόγια·
μηδέ στρώσεις στον δρόμο μου, με τις πορφύρες,
τον φθόνο· στους θεούς τέτοιες τιμές χρωστούμε,
θνητός, σε τέτοια πολυξόμπλιαστα στολίδια
δεν πάει σε μένα να πατώ με δίχως φόβο·
σαν άνθρωπο, όχι σα θεό, να με τιμούνε·

Λόγια φοβερά που επαναφέρουν το μέτρο.

"Λοιπόν του κόσμου μη ντραπείς την κατηγόρια", απαντά η Κλυταιμνήστρα. Και ο Αισχύλος βάζει ένα χαρακτηριστικό από τη δημοκρατική Αθήνα της εποχής του στο στόμα του Αγαμέμνονα: "Όμως και του λαού η φωνή πολύ βαραίνει."

Παραθέτω τα αθάνατα λόγια στο πρωτότυπο:

Λήδας γένεθλον, δωμάτων ἐμῶν φύλαξ,
ἀπουσίᾳ μὲν εἶπας εἰκότως ἐμῇ:
μακρὰν γὰρ ἐξέτεινας: ἀλλ᾽ ἐναισίμως
αἰνεῖν, παρ᾽ ἄλλων χρὴ τόδ᾽ ἔρχεσθαι γέρας:
καὶ τἄλλα μὴ γυναικὸς ἐν τρόποις ἐμὲ
ἅβρυνε, μηδὲ βαρβάρου φωτὸς δίκην
χαμαιπετὲς βόαμα προσχάνῃς ἐμοί,
μηδ᾽ εἵμασι στρώσασ᾽ ἐπίφθονον πόρον
τίθει: θεούς τοι τοῖσδε τιμαλφεῖν χρεών:
ἐν ποικίλοις δὲ θνητὸν ὄντα κάλλεσιν
βαίνειν ἐμοὶ μὲν οὐδαμῶς ἄνευ φόβου.
λέγω κατ᾽ ἄνδρα, μὴ θεόν, σέβειν ἐμέ.
χωρὶς ποδοψήστρων τε καὶ τῶν ποικίλων
κληδὼν ἀυτεῖ: καὶ τὸ μὴ κακῶς φρονεῖν
θεοῦ μέγιστον δῶρον. ὀλβίσαι δὲ χρὴ
βίον τελευτήσαντ᾽ ἐν εὐεστοῖ φίλῃ.
εἰ πάντα δ᾽ ὣς πράσσοιμ᾽ ἄν, εὐθαρσὴς ἐγώ.

Και συνεχίζει ο Αισχύλος με τον συγκλονιστικό θρήνο της Κασσάνδρας. Με έχει αγγίξει τρομερά η σκηνή. Δε νομίζω ότι τα αποσπάσματα μπορούν να αποδώσουν το μέγεθος των λόγων. Προτείνω στον αναγνώστη να διαβάσει ολόκληρο το ίδιο το κείμενο. Που συνεχίζει με την στάση του Χορού στις κραυγές του φόνου, τον πολύ εντυπωσιακό διάλογο Κλυταιμνήστρας - Χορού και την εμφάνιση του Αιγίσθου στον λόγο του οποίου βρίσκονται στοιχεία πολιτικού χαρακτήρα. Αισχύλος, ο τραγικότερος των τριών.

Το έργο τελειώνει απότομα φαινομενικά. Όμως όλα έχουν γίνει. Επιπλέον, ο δρόμος έχει στρωθεί για την συνέχεια της τριλογίας. Η φοβερή πράξη έχει τελεστεί, οι δράστες έχουν φανερωθεί. Το πρώτο επεισόδιο, ή μάλλον άλλο ένα επεισόδιο από τη σειρά επεισοδίων που κατατρέχει την οικογένεια των Τανταλιδών έχει ολοκληρωθεί.

Ηρακλείδες, Ευριπίδη

Το πρώτο μισό του έργου βαρύ, με την αγωνία για το αν θα πετύχει ο κήρυκας των Μυκηναίων τον σκοπό του και τη θυσία της Μακαρίας. Το δεύτερο μισό πιο ελαφρύ, με την απόφαση του Ιόλαου να πολεμήσει αν και γέρος. Σε όλο το έργο προτάσσεται η ελευθερία των Αθηναίων, δηλαδή η αυτοδιοίκηση και ανεξαρτησία της Αθήνας, η δύναμη των Μυκηνών, το δίκαιο, το άδικο και το συμφέρον.

τῇ δὲ νῦν τύχῃ
βροτοῖς ἅπασι λαμπρὰ κηρύσσει μαθεῖν,
865τὸν εὐτυχεῖν δοκοῦντα μὴ ζηλοῦν πρὶν ἂν
θανόντ᾽ ἴδῃ τις: ὡς ἐφήμεροι τύχαι.

Μηδένα προ του τέλους μακάριζε.

ἔστιν δ᾽ ἐν ὄλβῳ καὶ τόδ᾽ οὐκ ὀρθῶς ἔχον,
εὐψυχίας δόκησις: οἰόμεσθα γὰρ
τὸν εὐτυχοῦντα πάντ᾽ ἐπίστασθαι καλῶς. 

Κάποιος που ευτυχεί δεν ξέρει απαραίτητα και τον τρόπο για να το πετυχαίνει κανείς αυτο. Η τύχη παίζει πολλές φορές ρόλο. Ας το έχουμε υπόψη μας όταν νομίζουμε πως ένας επιτυχημένος στη ζωή του έχει και τις απαντήσεις για το πώς έρχεται η επιτυχία.

Ναι, πολλά γεννλαει η Μοίρα
η εκτελέστρα του παντός,
κι ο Καιρός, του Χρόνου ο γιος 

Άλκηστις, Ευριπίδη

Εγώ και με την ποίηση και τη φιλοσοφία
στα υπερκόσμια πέταξα και έχω πολλά ξετάσει
ζητήματα, αλλ' ανίκητο δε βρήκα τίποτ' άλλο
σαν την Ανάγκη...
...Και μόνον στης θεάς αυτής δε μπόρεσε κανένας
να πλησιάσει τους βωμούς, μηδέ και στο είδωλό της·
κουφή είναι στις θυσίες...

Ο τραγικός πυρήνας του σύμπαντος. Ο άνθρωπος αναγνωρίζει τον χαρακτήρα του κόσμου. Το σύμπαν είναι κουφό στις ικεσίες του ανθρώπου. Υπάρχει χωρίς να τον υπολογίζει.

Ο Άδμητος είναι απαρηγόρητος για τον χαμό της γυναίκας του. Η Άλκηστη δέχτηκε να δώσει τη ζωή της για να ζήσει αυτός. Τον αγαπούσε υπερβολικά.

Ο πατέρας του Άδμητου, ο Φέρης, εκφράζει την αγάπη του ανθρώπου για τη ζωή.

Ποθείς το φως· θαρρείς κι εγώ δεν το ποθώ;
Του Κάτω Κόσμου λογαριάζω πάμπολλα
τα χρόνια, τη ζωή όμως λίγη, αλλά γλυκειά.

Και ο Ηρακλής, όσο δεν ξέρει τον θάνατο της Άλκηστης, συνεχίζει:

Ξέρεις πώς είναι των θνητών τα πράγματα;
Θαρρώ δεν ξέρεις. Πούθε; Για άκουμε λοιπόν;
Όλοι οι άνθρωποι θα πεθάνουν μια φορά.
και δεν υπάρχει καν κανείς απ' τους θνητούς
να καλοξέρει αν θα αποζήσει ως αύριο.
Τα πράματα της τύχης είν' αγνώριστα,
δεν πιάνονται με τέχνη, δε διδάσκονται.
Αυτά λοιπόν σαν τάκουσες και τάμαθες,
ευφραίνου, πίνε, της ημέρας τη ζωή
λογάριαζε δικιά σου, τάλλα τυχερά. Τίμα και τη γλυκύτατη από τις θεές,
την Αφροδίτη, πούναι θεά καλόβουλη.
Τάλλ΄άφησε τα κι άκουσε τα λόγια μου
σωστά αν τα βρίσκεις, και θαρρώ νάναι σωστά.

Τι παραπάνω λέει με όλη τη σοφία του ένας Εκκλησιαστής; Όχι μόνο δε λέει κάτι παραπάνω, αλλά λέει κάτι λιγότερο, διότι ο Ηρακλής προσθέτει και την λατρεία της Αφροδίτης στο "ὅτι οὐκ ἔστιν ἀγαθὸν τῷ ἀνθρώπῳ ὑπὸ τὸν ἥλιον, ὅτι εἰ μὴ φαγεῖν καὶ τοῦ πιεῖν καὶ τοῦ εὐφρανθῆναι" του βασιλιά Σολομώντα. Αντίθετα, το μόνο που έχει να πει ο Εκκλησιαστής για τις γυναίκες είναι ότι έναν άντρα της προκοπής μπορείς να βρεις στους χίλιους, αλλά μία γυναίκα της προκοπής δε θα βρεις. Ευτυχώς που υπάρχει και το Άσμα Ασμάτων και σώζει την κατάσταση για την Παλαιά Διαθήκη.

Ανάγκη, κοινή μοίρα όλων των ανθρώπων, τύχη. Πάνω σε αυτόν τον καμβά φανερώνεται ο έρωτας της Άλκηστης για τον άντρα της, η αγάπη της για τα παιδιά της, η αγάπη του Άδμητου για τη γυναίκα του, η απόφαση των γονιών του Άδμητου να μη θυσιαστούν για εκείνον, η φιλοξενία ως αξία αλλά και ως δώρο, το χρέος των γονιών προς τα παιδιά, το βάρος αλλά και το δώρο του γήρατος, η ορφάνια, η χηρεία, και η ζωή που προχωράει αφού χαθεί κάποιος.

Πιστός στην χρήση του από μηχανής θεού, ο Ευριπίδης βάζει τον Ηρακλή να παίξει με έμμεσο τρόπο τον ρόλο αυτόν.

Τι μένει; Η αγάπη του ζευγαριού, η χαρά στη ζωή, η έχθρα του θανάτου.

ΥΓ 1: Και πάλι η αίσθηση του μέτρου: Και άλλοι έχουν χάσει γυναίκα, μην το παίρνεις κατάκαρδα, λέει ο Χορός στον βασιλιά.

ΥΓ 2: 3 μέρες χρειάζεται για να ολοκληρωθεί η... ανάσταση της Άλκηστης.

Ιππόλυτος, Ευριπίδη

ἔνεστι γὰρ δὴ κἀν θεῶν γένει τόδε:
τιμώμενοι χαίρουσιν ἀνθρώπων ὕπο.

Η έννοια της ύβρεως αλλοιώνεται στον Ευριπίδη. Ναι μεν την περιέχει στο έργο του, αλλά ο τόνος έχει αλλάξει σε σχέση για παράδειγμα με τον Σοφοκλή. Η ιστορία εξελίσσεται γύρω από τον ψυχολογικό κόσμο των ανθρώπων, ενώ οι θεοί ως μεγέθη μικραίνουνε στα μάτια μας, αφού εμφανίζονται απλώς να θέλουν να λατρεύονται από τους θνητούς. Γιατί ο Ιππόλυτος διαπράττει ύβριν; Επειδή δεν τιμά την θεά Αφροδίτη. Και γιατί είναι ύβρις να μην τιμάς τη θεά; Επειδή οι θεοί το 'χουν αυτό, να θέλουν να λατρεύονται από τους ανθρώπους, μας λέει ο Ευριπίδης. Για τον Σοφοκλή όμως η ύβρις έγκειται στο ότι ο ήρωας δεν ξέρει τη θέση του, δεν καταλαβαίνει τα όριά του, ξεπερνά το μέτρο.

Στη συνέχεια ο ποιητής καταπιάνεται πάλι με διάφορα ζητήματα· την αρρώστια, την φροντίδα του αρρώστου, την τρέλα. "Ο νους μου σαν ξανάρχεται με θλίβει· κι η τρέλα είναι κακό, καλύτερ' όμως κανένας να χαθεί χωρίς να ξέρει". Και βέβαια, όπως και στην Ανδρομαχη, το θέμα του έρωτα και του πάθους. Εδώ, μέσα από την παραμάνα της Φαίδρας, ο Ευριπίδης ισχυρίζεται ότι το μεγάλο πάθος δεν είναι καλό· οι άνθρωποι είναι τυχεροί όταν κάνουν σχέσεις με ένταση τέτοια ώστε να μπορεί να λυθούν ή να συσφιχτούν εύκολα. Είναι βαρύ μια καρδιά να πονάει. Η αγάπη δεν πρέπει να φτάνει μέχρι τα βάθη της καρδιάς. Ειρωνικό να το λέει αυτό ο ποιητής που βάζει τη λύπη μέχρι τα βάθη της καρδιάς.

Πάλι τίθεται για μένα θέμα μέτρου vs μετρίου. Μία μεγάλης έντασης αγάπη υπερβαίνει το μέτρο; Ποια είναι τα κριτήρια για να βρίσκεται κάτι εντός μέτρου;

πολλὰ διδάσκει μ᾽ ὁ πολὺς βίοτος:
χρῆν γὰρ μετρίας εἰς ἀλλήλους
φιλίας θνητοὺς ἀνακίρνασθαι
καὶ μὴ πρὸς ἄκρον μυελὸν ψυχῆς,
εὔλυτα δ᾽ εἶναι στέργηθρα φρενῶν
ἀπό τ᾽ ὤσασθαι καὶ ξυντεῖναι.
τὸ δ᾽ ὑπὲρ δισσῶν μίαν ὠδίνειν
ψυχὴν χαλεπὸν βάρος

Το πρώτο επεισόδιο τελειώνει με σκέψεις περί έρωτος και σωφροσύνης. Η Φαίδρα λέει ότι οι άνθρωποι δεν κάνουν πάντα το καλό είτε από αμέλεια είτε γιατί προτιμάμε τα ευχάριστα αντί των καλών. Η παραμάνα αποκρίνεται: "Κι ας μην ψιλοεξετάζουν τη ζωή οι θνητοί. Τέλειο το χαμόσπιτο δε γίνεται." Πολύ θεατρική η συγκεκριμένη απόδοση. Καταπληκτική φράση. Ας προχωρήσουμε όμως. Η Φαίδρα αυτοκτονεί και ο Χορός λέει στον Θησέα: "Δεν είσαι ο πρώτος, βασιλιά, στα πάθια αυτά. Έχασες ταίρι ευγενικό μ' άλλους πολλούς". Αυτή η ιδέα, ότι δηλαδή ότι ένα μεγάλο κακό έχει συμβεί και σε πολλούς άλλους και άρα δεν πρέπει να το παίρνει κατάκαρδα αυτός που το παθαίνει, επανέρχεται συχνά στο έργο του Ευριπίδη.

"Αυτοί που είναι ασήμαντοι μες στους σοφούς, στον όχλο πιο αρεστά ομιλούν." Με αυτή και με πολλές παρόμοιες φράσεις ο Ευριπίδης απευθύνεται στον αθηναϊκό λαό και προειδοποιεί για τους δημαγωγούς και σε αυτή του την τραγωδία. Η πολιτική διάσταση του να απευθύνεσαι στο κοινό της πόλης υπάρχει σε όλα τα ποιητικά έργα των τραγικών.

Στον αναγνώστη που θα βρεθεί τυχαία στο blog αυτό να ζητήσω συγγνώμη, γιατί, ανάλογα με τον χρόνο που έχω διαθέσιμο και την όρεξή μου, δε φροντίζω ώστε οι αναρτήσεις αυτές να είναι πλήρεις και να απευθύνονται σε όλους. Πρωταρχικός τους ρόλος είναι να αποτελούν σημειώσεις για μένα.

That said...

Στο τρίτο στάσιμο δηλώνεται πάλι η αστάθεια των ανθρώπινων. Μέσα σε αυτό το στάσιμο ο χορός εκφράζει και μια ιδέα επικούρεια:

ῥᾴδια δ᾽ ἤθεα τὸν αὔριον μεταβαλλομένα χρόνον αἰεὶ
βίον συνευτυχοίην.

Θέλω συνήθειες εύκολες, ώστε, κι αν καταντήσω, σε τύχη αλλιώτικη αύριο, πάντα καλά να ζήσω. Το ίδιο δεν έλεγε και ο Επίκουρος εκατό χρόνια αργότερα; Επειδή δεν ξέρουμε πώς θα τα φέρει η ζωή, θωρακιζόμαστε από τα δεινά αν συνηθίσουμε στα λίγα, αν έχουμε συνήθειες που ικανοποιούνται εύκολα, ώστε να μη μας λείψουν τα πολλά αν τα χάσουμε. Ευριπίδης: Επίκουρος πριν τον Επίκουρο.

Μετά την καταστροφή του Ιππόλυτου, πάλι εμφανίζεται από μηχανής θεά η Άρτεμης για να μιλήσει για τον ευσεβή νέο και να δικαιολογηθεί λέγοντας ότι "στους θεούς νόμος είναι: κανείς να μην αντισταθεί στο θέλημα άλλου θεού και πάντ' απέχουμε." Η έννοια της ύβρεως υποσκάπτεται. Ο Ιππόλυτος είναι σώφρων αλλά πάσχει. Δε λέω ότι δεν είναι η έλλειψη σεβασμού προς την Αφροδίτη ύβρις. Λέω ότι ο Ευριπίδης δεν το χειρίζεται με τρόπο τέτοιο ώστε να δείχνει πειστικά ότι αυτή η ύβρις είναι ο λόγος για τα παθήματα του νεαρού Ιππόλυτου. Η ιστορία δίνει πάτημα για να φτιαχτεί μια τραγωδία στην οποία η ύβρις να έχει πρωτεύοντα ρόλο. Όμως ο ποιητής επιλέγει με το έργο αυτό να υποβιβάσει τον ρόλο της ύβρεως και να τονίσει την αστάθεια των ανθρώπινων πραγμάτων και τη δύναμη του ερωτικού πάθους.

Ανδρομάχη, Ευριπίδη

χρὴ δ᾽ οὔποτ᾽ εἰπεῖν οὐδέν᾽ ὄλβιον βροτῶν,
πρὶν ἂν θανόντος τὴν τελευταίαν ἴδῃς
ὅπως περάσας ἡμέραν ἥξει κάτω.

Κεντρικό στοιχείο της τραγωδίας· τα ανθρώπινα μπορεί να μεταβληθούν και ο ευτυχισμένος να δυστυχίσει. Μηδένα προ του τέλους μακάριζε, φωνάζει ο Ευριπίδης μέσα από το στόμα της Ανδρομάχης στην αρχή του έργου. Το ίδιο επαναλαμβάνει απέναντι στον Μενέλαο:

ἐπεὶ σὺ μὲν πέφυκας ἐν Σπάρτῃ μέγας,
ἡμεῖς δὲ Τροίᾳ γ᾽. εἰ δ᾽ ἐγὼ πράσσω κακῶς,
μηδὲν τόδ᾽ αὔχει: καὶ σὺ γὰρ πράξειας ἄν.

"Μεγάλος είσαι, έτσι ήμουν μες στην Τροία κι εγώ. Κι αν τώρα δυστυχώ, μην το 'χεις καύχημα· γιατί μπορεί κι εσένα να βρει η συμφορά."

Παράλληλα θέτει το ζήτημα της μονογαμίας.

ΕΡΜΙΟΝΗ
ἃ μὴ παρ᾽ ἡμᾶς εἴσφερ᾽: οὐδὲ γὰρ καλὸν
δυοῖν γυναικοῖν ἄνδρ᾽ ἕν᾽ ἡνίας ἔχειν,
ἀλλ᾽ εἰς μίαν βλέποντες εὐναίαν Κύπριν
στέργουσιν, ὅστις μὴ κακῶς οἰκεῖν θέλει.
ΧΟΡΟΣ
ἐπίφθονόν τοι χρῆμα θηλείας φρενὸς
καὶ ξυγγάμοισι δυσμενὲς μάλιστ᾽ ἀεί.

Όποιος δε θέλει να ζει στο σπίτι του άσχημα, πρέπει να θέλει μία γυναίκα μόνο, λέει η Ερμιόνη. Είναι οι γυναίκες ζηλόφθονες, προσθέτει ο Χορός. Τελικά γίνεται ή δε γίνεται να έχουν δυο γυναίκες τον ίδιο άντρα; Και ποιος είναι ο τρόπος να κρατήσει μια γυναίκα το σπίτι της και να ζει καλά με τον άντρα της; Η Ανδρομάχη λέει πως η γυναίκα πρέπει να δείχνει επιτηδειότητα:

οὐκ ἐξ ἐμῶν σε φαρμάκων στυγεῖ πόσις,
ἀλλ᾽ εἰ ξυνεῖναι μὴ 'πιτηδεία κυρεῖς.
φίλτρον δὲ καὶ τόδ᾽: οὐ τὸ κάλλος, ὦ γύναι,
ἀλλ᾽ ἁρεταὶ τέρπουσι τοὺς ξυνευνέτας

Εκείνη για χάρη του Έκτορα τον αγαπούσε μαζί με τις άλλες γυναίκες και θήλασε και τα παιδιά που έκανε με άλλες. Ο Έκτορας μαγευόταν κάθε φορά από τους τρόπους της. Αυτό έπρεπε να είναι το παράδειγμα για την Ερμιόνη και όχι η μάνα της η Ελένη που με το πάθος της κατέστρεψε και την Τροία και τον άνδρα που αγάπησε:

ὦ φίλταθ᾽ Ἕκτορ, ἀλλ᾽ ἐγὼ τὴν σὴν χάριν
σοὶ καὶ ξυνήρων, εἴ τί σε σφάλλοι Κύπρις,
καὶ μαστὸν ἤδη πολλάκις νόθοισι σοῖς
ἐπέσχον, ἵνα σοι μηδὲν ἐνδοίην πικρόν.
καὶ ταῦτα δρῶσα τῇ ἀρετῇ προσηγόμην
πόσιν: σὺ δ᾽ οὐδὲ ῥανίδ᾽ ὑπαιθρίας δρόσου
τῷ σῷ προσίζειν ἀνδρὶ δειμαίνουσ᾽ ἐᾷς.
μὴ τὴν τεκοῦσαν τῇ φιλανδρίᾳ, γύναι,
ζήτει παρελθεῖν: τῶν κακῶν γὰρ μητέρων
φεύγειν τρόπους χρὴ τέκν᾽, ὅσοις ἔνεστι νοῦς.

Για την ώριμη Ανδρομάχη, μια γυναίκα πρέπει να υποφέρει σιωπηρά από την αγάπη και όχι φανερά:

οὐκ αὖ σιωπῇ Κύπριδος ἀλγήσεις πέρι;

Η Ερμιόνη όμως είναι νέα, αλαζονική και δεν συγκρατείται.

Το αποκορύφωμα του προβληματισμού έρχεται στο δεύτερο στάσιμο, όπου ο χορός εξηγεί ότι όταν μπαίνουν δύο υπεύθυνοι για οτιδήποτε πράγμα, η συνεργασία τους δεν είναι χωρίς προβλήματα. Φαίνεται πως είναι στη φύση του ανθρώπου. Αυτό που γίνεται με τους κυβερνήτες μιας πολιτείας και τους πλοιάρχους ενός πλοίου, γίνεται, σύμφωνα με τον χορό, και με τις γυναίκες ενός σπιτιού.

Ταυτόχρονα, το αποκορύφωμα του προβληματισμού συμπίπτει με την αδικία που υφίστανται μάνα και γιος· η Ανδρομάχη και ο Μολοσσός οδηγούνται για σφαγή. Στο σημείο αυτό έρχεται ο Πηλέας και τα κάνει πουτάνα όλα. Θα ξεχωρίσω όμως κάτι από τα λόγια του: οι Σπαρτιάτες επιτρέπουν στις κοπέλες να αθλούνται με τα αγόρια και αυτό τις κάνει να κάνουν ό,τι θέλουν στα ερωτικά τους, ενώ όταν (στην Αθήνα) οι γυναίκες είναι στο σπίτι, μένουν σεμνές. Δε μας έφτανε το ζήτημα του γάμου και της μονογαμίας, τίθεται τώρα και ζήτημα ισότητας και διαπαιδαγώγησης.

Στο τρίτο στάσιμο επανερχόμαστε στο ζήτημα του δικαίου, με τον Χορό να παίρνει το μέρος της Ανδρομάχης και του παιδιού της. Χωρίς να γίνονται σαφή τα κριτήρια που καθιστούν κάτι δίκαιο και κάτι άδικο, ο Χορός εύχεται το δίκαιο να επικρατεί του άδικου και καταδικάζει τις νίκες που έχουν κερδηθεί με άδικα μέσα.

Και μετά από όλα αυτά, έρχεται ο Ορέστης. Στο σημείο αυτό σταματάω να γράφω, γιατί τσαντίζομαι με τον Ευριπίδη που κάνει το έργο μπουρδέλο.

Κλείνω με την ύβριν.Υποτίθεται ότι όλα αυτά έχουν γίνει επειδή ο Νεοπτόλεμος κατηγόρησε τον Απόλλωνα ότι σκότωσε τον πατέρα του τον Αχιλλέα. Ναι, καλά καταλάβατε. Όλα αυτά έχουν γίνει για αυτό. Είτε επειδή ο θεός σαν άνθρωπος κακός θυμήθηκε παλιά μαλώματα, οπότε δεν είναι σοφός. Είτε επειδή η τύχη είναι του θεού και το κακό το δίνει εκείνος.

Και επειδή δεν έφταναν όλα αυτά, μας πετάει και από μηχανής θεάν την Θέτιδα που ζητά από τον Πηλέα να σταματήσει να κλαίει για τους νεκρούς, γιατί "οι άνθρωποι όλοι τέτοιον κλήρον έλαβαν απ' τους θεούς, κι όλοι έναν θάνατο χρωστούν". Ασχολίαστο. Θα σχολιάσω όμως μια γνώμη του Ευριπίδη, ότι "φροντίζουν και για κείνην [την Τροία] οι θεοί, αν κι έπεσε από της Παλλάδας την οργή." Οι θεοί, δεν είναι των Ελλήνων μόνο. Όπως φαίνεται και στην Ιλιάδα, οι θεοί ισορροπούν με περίπλοκο τρόπο μεταξύ των Ελλήνων και των Τρώων, χωρίς να τους μονοπωλεί κανένας.

Εκάβη, Ευριπίδη

ΕΚΑΒΗ
φεῦ.
οὐκ ἔστι θνητῶν ὅστις ἔστ᾽ ἐλεύθερος:
ἢ χρημάτων γὰρ δοῦλός ἐστιν ἢ τύχης,
ἢ πλῆθος αὐτὸν πόλεος ἢ νόμων γραφαὶ
εἴργουσι χρῆσθαι μὴ κατὰ γνώμην τρόποις. 

 Η φράση αυτή της Εκάβης που απευθύνεται στον Αγαμέμνονα είναι συγκλονιστική. Ο Ευριπίδης συνεχίζει και σε αυτή την τραγωδία να φιλοσοφεί για τα ανθρώπινα. "Αλίμονο! Ελεύθερος δεν είναι κανείς άνθρωπος! Κι είναι της τύχης δούλος ή του χρυσαφιού κι ο λαός ή και των νόμων οι γραφές δεν τον αφήνουν όπως θέλει να φερθεί."

Το ζήτημα της ανθρώπινης ελευθερίας μπαίνει στο επίκεντρο της τραγωδίας. Ο βασιλιάς των Θρακών Πολυμήστορας είναι δούλος στο χρυσάφι και σκοτώνει τον γιο του φίλου του για να αποκτήσει τον πλούτο του. Ο αρχιστράτηγος των Αχαιών Αγαμέμνονας είναι δούλος στην κοινή γνώμη και αναγκάζεται να κρατάει πολιτικές ισορροπίες. Η βασίλισσα των Τρώων Εκάβη είναι δούλα της τύχης και ενώ την μακάριζαν όλες οι γυναίκες, τώρα την λυπούνται για την κακή της τύχη που την έφερε χωρίς άντρα και χωρίς παιδιά σκλάβα στο στρατόπεδο των Αχαιών. Οι Αθηναίοι πολίτες περιορίζονται από τους νόμους των Αθηνών. Κανείς στη ζωή δεν μπορεί να φερθεί όπως θέλει. Η ελευθερία συνδέεται με την θέληση. Αντί να δει το πράγμα σαν αγώνα μεταξύ διαφορετικών θελήσεων - π.χ. ο Αγαμέμνονας θέλει να κάνει το δίκαιο αλλά περισσότερο θέλει να είναι κύριος στο πολιτικό παιχνίδι- προτιμά ο ποιητής να ταυτίσει τη θέληση και την ελευθερία με το καλό και να αποδώσει κάθετί που θεωρεί κακό στη δουλεία.

Από αυτά ξεχωρίζω τη δουλεία στην τύχη. "Μια μέρα μόνο μου άρπαξε όλα τα αγαθά", λέει η Εκάβη. Συμφωνεί και ο χορός: "Παράξενο πώς έρχονται όλα στους θνητούς κι οι νόμοι παραλλάζουν στις ανάγκες μας, κάνοντας φίλους τους πιο μισητούς εχθρούς, κι εχθρούς μας τους πριν φίλους αποδείχοντας." Η ιδέα αυτή επανέρχεται συχνά στις τραγωδίες· δεν είμαστε κύριοι της ζωής μας, η τύχη ή οι θεοί μπορεί να φέρουν τα πάνω κάτω και οι πράξεις μας να έχουν εντελώς διαφορετικό αποτέλεσμα από αυτό που σκοπεύαμε.

Νομίζω πως δεν πρέπει να κλείσω αυτή την ανάρτηση χωρίς να σχολιάσω τη διαφορά στον προσανατολισμό μεταξύ των έργων του Σοφοκλή και των έργων του Ευριπίδη. Μολονότι η ιδέα ότι δεν είμαστε κύριοι της ζωής μας υπάρχει και στην Εκάβη, δεν αποτελεί το κέντρο του έργου. Και η έννοια της ύβρεως απουσιάζει αν δεν σχετίζεται με τη συμπεριφορά των αρχόντων οι οποίοι μέσα στα πλούτη και την εξουσία τους νομίζουν πως θα είναι για πάντα ευτυχισμένοι. Η Εκάβη δε διαπράττει πραγματικά ύβριν και όμως τιμωρείται αλύπητα από την μοίρα. Το κακό τέλος της Πολυξένης και του Πολύδωρου πάλι δε σχετίζεται με ύβριν. Ο Οδυσσέας και ο Αγαμέμνονας βάζουν το πολιτικό συμφέρον πάνω από την έννοια του δικαίου, αλλά για τον μεν Οδυσσέα δεν λέγεται κάτι στο έργο, για τον δε Αγαμέμνονα γίνεται μόνο μια προφητεία των δεινών που θα πάθει. Ο μόνος που τιμωρείται για την αδικία που διέπραξε να καταπατήσει τη φιλία του με τη βασιλική οικογένεια της Τροίας και να σκοτώσει έναν αθώο για το χρυσάφι είναι ο Πολυμήστορας.

Ο χαρακτήρας δηλαδή της τραγωδίας στον Ευριπίδη αλλάζει και το επίκεντρο του έργου μετατοπίζεται από τα αρχέτυπα στον συγκεκριμένο άνθρωπο και τον ψυχολογικό του κόσμο.

Μήδεια, του Ευριπίδη

ΜΗΔΕΙΑ φεῦ φεῦ, βροτοῖς ἔρωτες ὡς κακὸν μέγα.
ΚΡΕΟΝΤΑΣ ὅπως ἄν, οἶμαι, καὶ παραστῶσιν τύχαι.

Πολλά μπορεί να πει κανείς για τη Μήδεια του Ευριπίδη. Δε θα σταθώ στις παρατηρήσεις του ποιητή περί των δύο φύλων, περί του έρωτα, ή περί της υποταγής στους άρχοντες, αλλά στο σημείο που η Μήδεια λέει "αχ, αχ, μεγάλο κακό είναι ο έρωτας για τους ανθρώπους" και ο Κρέοντας της απαντάει "εξαρτάται, νομίζω, από το πώς θα τύχουν οι περιστάσεις". Ο έρωτας ήταν αρχικά πηγή ευτυχίας για την Μήδεια. Στην πορεία όμως, με την άμετρη φιλοδοξία του άντρα της και την συμπεριφορά του απέναντί της, έγινε πηγή άφατης δυστυχίας. Ο Κρέοντας όμως επαναφέρει τα πράγματα στο μέτρο: όλα εξαρτώνται από τις περιστάσεις, από την τύχη.

Μπορεί η Μήδεια να λατρεύει τη θεά της Μοίρας Εκάτη, αλλά ο Ευριπίδης βάζει στο κέντρο των πραγμάτων την Τύχη: Η ευτυχία και η δυστυχία του ανθρώπου, το καλό και το κακό, η ευλογία και η κατάρα δεν είναι στο χέρι μας· οι περιστάσεις μπορεί να μας οδηγήσουν σε δρόμους που δεν περιμέναμε. Η σχετικότητα των ανθρώπινων κυριαρχεί στη ζωή και μπορεί να μας συντρίψει.

δεινὰ τυράννων λήματα καί πως
ὀλίγ᾽ ἀρχόμενοι, πολλὰ κρατοῦντες
χαλεπῶς ὀργὰς μεταβάλλουσιν.
τὸ γὰρ εἰθίσθαι ζῆν ἐπ᾽ ἴσοισιν
κρεῖσσον· ἐμοὶ γοῦν ἐπὶ μὴ μεγάλοις
ὀχυρῶς γ᾽ εἴη καταγηράσκειν.
τῶν γὰρ μετρίων πρῶτα μὲν εἰπεῖν
τοὔνομα νικᾷ, χρῆσθαί τε μακρῷ
λῷστα βροτοῖσιν· τὰ δ᾽ ὑπερβάλλοντ᾽
οὐδένα καιρὸν δύναται θνητοῖς,
μείζους δ᾽ ἄτας, ὅταν ὀργισθῇ
δαίμων οἴκοις, ἀπέδωκεν.

Οι άρχοντες δεν έχουν μάθει να υπακούνε, αλλά ξέρουν μόνο να διατάζουν. Γι' αυτό τους είναι δύσκολο να διαχειριστούν την οργή τους. "Είναι καλύτερο να συνηθίσεις να ζεις με ίσους σου". Η παραμάνα δημιουργεί μια αντίθεση μεταξύ του κόσμου των απλών ανθρώπων και του κόσμου των ισχυρών. Ό,τι ξεπερνά το μέτρο δεν είναι κέρδος για τον άνθρωπο και ο θεός σαν οργισθεί φέρνει μεγαλύτερα κακά σε ένα σπίτι όπου υπερβαίνουν το μέτρο. Μιλά εδώ ο ποιητής για το μέτρο ή για τους απλούς ανθρώπους; Μου φαίνεται πως ο Ευριπίδης προσπαθεί να ισορροπήσει μεταξύ των δύο.

Μετά τη φύση των πραγμάτων, θα περάσω στη φύση των πολιτικών πραγμάτων:

πρῶτον μὲν Ἑλλάδ᾽ ἀντὶ βαρβάρου χθονὸς
γαῖαν κατοικεῖς καὶ δίκην ἐπίστασαι
νόμοις τε χρῆσθαι μὴ πρὸς ἰσχύος χάριν·

Ο Ιάσονας προχωρά σε έναν έπαινο της Ελλάδος. Οι Έλληνες δεν είναι βάρβαροι, γνωρίζουν τη δικαιοσύνη και χρησιμοποιούν νόμους και όχι την αυθαιρεσία της ισχύος. Θυμίζει τον αντίστοιχο έπαινο του Αισχύλου στους Πέρσες. Μπορεί ο ποιητής να τοποθετεί τα λόγια αυτά στο κομμάτι που λέει ο Ιάσονας, του οποίου η συμπεριφορά ελέγχεται, αλλά ο έπαινος παραμένει.

Κλείνοντας, επιστρέφω στο ζήτημα του μέτρου, που φαίνεται να το υποσκάπτει ο πεσιμισμός του ποιητή:

κούφως φέρειν χρὴ θνητὸν ὄντα συμφοράς.
....................................................................
τὰ θνητὰ δ᾽ οὐ νῦν πρῶτον ἡγοῦμαι σκιάν,
....................................................................
θνητῶν γὰρ οὐδείς ἐστιν εὐδαίμων ἀνήρ·

Εστιάζοντας στα ανθρώπινα και φωτίζοντας την ψυχολογία των χαρακτήρων ο Ευριπίδης βάζει τον αγγελιοφόρο και τον παιδαγωγό να πουν πως όλα τα ανθρώπινα είναι σκιά, κανένας άνθρωπος δεν είναι καλότυχος και ίδιον της θνητότητας είναι οι συμφορές και γι' αυτό δεν πρέπει να τις παίρνουμε κατάκαρδα. Είναι όμως η ζωή έτσι; Ή μήπως η ευτυχία είναι δυνατή, ανάλογα με τις περιστάσεις; Μήπως ο ποιητής δεν έχει κατασταλάξει και για αυτό δεν έχει σαφή απάντηση το έργο; Και γιατί να μεγιστοποιήσει τις ψυχολογικές συγκρούσεις και το συγκινησιακό αποτέλεσμα διαλέγοντας τη συγκεκριμένη εκδοχή για το τέλος των παιδιών του Ιάσονα και της Μήδειας; Για να βρούμε απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα θα πρέπει να μελετήσουμε και τις υπόλοιπες σωζόμενες τραγωδίες του Ευριπίδη.

Διαφορά Αίαντα - Βακχών

Στον Αίαντα η θεά τρελαίνει τον ήρωα μέχρι ένα σημείο· μετά εκείνος ξαναβρίσκει τα λογικά του και με τη θέλησή του αυτοκτονεί. Στις Βάκχες ο θεός χαλάει τη λογική του Πενθέα και της Αγαύης μέχρι τον σπαραγμό. Ο θεός γίνεται έτσι υπαίτιος για τον θάνατο του Πενθέα.

Στον Αίαντα επικρατεί τελικά το μέτρο. Στον πειστικό λόγο έρχεται ο πειστικότερος αντίλογος και υπάρχει ισορροπία. Στις Βάκχες επικρατεί τελικά η σκληρότητα του ήπιου στην εμφάνιση θεού. Το τέλος από τα παθήματα γίνεται μακρινό και αβέβαιο. Η έννοια του μέτρου απουσιάζει και στο επίκεντρο βρίσκεται η παντοδυναμία της θεότητας.

"Δεν πρέπει να θεωρηθεί αρετή να σκοτώνεις τους συμπολίτες σου, να προδίδεις τους φίλους σου, να 'σαι χωρίς πίστη, χωρίς ευλάβεια, χωρίς θρησκεία· με τον τρόπο αυτόν μπορείς να φτάσεις στον θρόνο, όχι όμως και στη δόξα."

Αυτά είναι λόγια του Νικολό Μακιαβέλι, ο οποίος στα μάτια πολύ κόσμου λέει ακριβώς το αντίθετο. Ο Ηγεμόνας του αποτελεί αποτέλεσμα κοπιαστικής ιστορικής μελέτης και αναφέρεται σε ηγεμονίες, όχι σε δημοκρατίες. Σε αυτούς που νομίζουν ότι ο Μακιαβέλι είναι σκοτεινός δολοπλόκος θα παραφράσω δυο μεγάλους διανοητές, τον Νίτσε και τον Καστοριάδη, και θα πω ότι αφενός η ιστορική μελέτη είναι εξωηθική, επειδή ακριβώς το αντικείμενό της, δηλαδή η ιστορία, είναι εξωηθικό, και αφετέρου ότι το ηθικά σωστό και το λάθος στις πολιτικές επιλογές έχουν νόημα στα πλαίσια μιας δημοκρατίας και του διαλόγου που αυτή προϋποθέτει και δεν μπορούν να αναζητηθούν σε μια ηγεμονία, στην οποία σωστή επιλογή αποτελεί εξορισμού αυτή που εδραιώνει την εξουσία του ηγεμόνα.

Τι νόημα έχει το ηθικά σωστό και λάθος όταν εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο ο βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος εισέβαλε στην Ιταλία με την πρόσκληση των Βενετών, στήριξε τον Πάπα της Ρώμης και συνεργάστηκε με τους Ισπανούς για να επιτεθεί στην Νάπολη; Ποιος έχει το δίκιο με το μέρος του και ποιος αδικεί; Ο Βασιλιάς Λουδοβίκος; Οι Βενετοί; Ο Πάπας Αλέξανδρος; Η κοντέσα του Φορλί; Ο μαρκήσιος της Μάντοβα; Ο δούκας της Φεράρα; Οι άρχοντες της Πίζα; Οι άρχοντες της Σιένα; Επειδή μιλάμε για ηγεμόνες, δεν μπορεί η συζήτηση να περιστραφεί γύρω από το τι είναι ηθικά σωστό και τι λάθος στις πολιτικές τους αποφάσεις, μπορούμε όμως να κρίνουμε τα αποτελέσματα των αποφάσεων αυτών και να εξάγουμε συμπεράσματα για το ποια είναι η πιο αποτελεσματική πορεία δράσης για έναν ηγεμόνα. Το κριτήριο δηλαδή που έχουμε σχετίζεται με την αποτελεσματικότητα και όχι με την δικαιοσύνη.

Το παράδειγμα με τον Βασιλιά της Γαλλίας είναι χαρακτηριστικό. Χρειάζεται μια αφορμή για να εισβάλει στην Ιταλία. Του τη δίνουν οι Βενετοί. Εκείνος όμως κάνει μια σειρά από λάθη. Ενισχύει τον Πάπα της Ρώμης που ήταν ο ισχυρότερος παίκτης στην Ιταλία, περιφρονεί τους λιγότερο ισχυρούς από τους τοπικούς ηγεμόνες, προσκαλεί τους Ισπανούς στην Ιταλία. Στο τέλος ηττάται και χάνει αυτά που κατέκτησε. Τι συμπεράσματα εξάγει από αυτή την ιστορία ο Μακιαβέλι; Ότι ο ηγεμόνας πρέπει να έχει με το μέρος του και να προστατεύει τους αδύναμους ηγεμόνες, οι οποίοι θα τον στηρίξουν από φόβο απέναντι στους πιο ισχυρούς που τους απειλούν, ότι δεν πρέπει να βοηθά στην αύξηση της δύναμης του κύριου αντιπάλου του, ότι δεν πρέπει να προσκαλεί εξίσου ισχυρό παίκτη στην περιοχή που τον ενδιαφέρει, στον οποίον να μπορούν να προσφύγουν οι δυσαρεστημένοι από την κατάσταση. Όλα αυτά είναι πολύ λογικά, δεν υπάρχει κανένα σκοτάδι και καμία δολοπλοκία σε αυτά. Είναι πολιτική στρατηγική και τίποτα άλλο.

Και για να τελειώσω το παράδειγμα του Λουδοβίκου, ο Μακιαβέλι βρίσκει λάθος το γεγονός ότι οι Γάλλοι ούτε ήρθαν να κατοικήσουν στις περιοχές που κατέλαβαν, ώστε μένοντας στον τόπο εκείνο να είχαν άμεση γνώση του τι συμβαίνει εκεί και να κατέπνιγαν τις εξεγέρσεις εν τη γενέσει τους, ούτε έστειλαν αποίκους στις περιοχές που κατέκτησαν ώστε με λίγα έξοδα να τις έχουν υπό τον έλεγχό τους. Επειδή έκανε αυτά τα πέντε λάθη, συμπεραίνει ο Μακιαβέλι, απώλεσε γρήγορα ο Λουδοβίκος τις ιταλικές κτήσεις. Εύλογα αυτά που λέει, δε βρίσκετε;

Ραψωδία Γ (συνέχεια)

Τι κάνεις όταν αγωνίζεσαι με τον αντιπαλό σου, έχει το πάνω χέρι στη μάχη και βρίσκεται κοντά στο να σε σκοτώσει;

Εξαφανίζεσαι με την βοήθεια της θεάς Αφροδίτης, εμφανίζεσαι στην κρεβατοκάμαρά σου και έρχεται η γυναίκα σου για να κάνετε σεξ.

Η Ελένη του τη λέει, γιατί περηφανευότανε για τις πολεμικές του δεξιότητες και θεωρούσε τον εαυτό του καλύτερο πολεμιστή από τον πρώην της. Δεν τολμά να ξαναπάει να πολεμήσουν. Από τη μια του λέει πως μακάρι να σκοτωνόταν, από την άλλη του λέει πως δεν πρέπει να δείξει αφροσύνη, γιατί αν τα βάλει με τον Μενέλαο θα χαθεί.

Ο Πάρης δεν αποθαρρύνεται από την ήττα του και την φυγή του. Και τον Μενέλαο, λέει, η Αθηνά τον βοηθάει. Την άλλη φορά εγώ θα τον νικήσω. "Έχουμε δα κι εμείς θεούς που να μας παραστέκουν". Έλα τώρα να κάνουμε σεξ. Σε ποθώ περισσότερο και από την πρώτη φορά που το κάναμε.

Ἀλλ᾽ ἄγε δὴ φιλότητι τραπείομεν εὐνηθέντε... Ἦ ῥα, καὶ ἄρχε λέχος δὲ κιών· ἅμα δ᾽ εἵπετ᾽ ἄκοιτις.

(Γράφτηκε το βράδυ της Steak & BJ Day)

Ραψωδία Γ

Γιατί γίνεται ο Τρωικός Πόλεμος;

Δυο απαντήσεις.

"Οὐ νέμεσις"

Χαλάλι της, Τρώες κι αντρείοι Αχαιοί για μια τέτοια γυναίκα
να πάσχουν πολεμώντας τόσα χρόνια· στην όψη μοιάζει φοβερά
με τις αθάνατες θεές.

Ο πόλεμος γίνεται για την Ελένη.


Όχι, δεν είσαι εσύ η αιτία, αίτιοι είναι οι θεοί,
που σήκωσαν τους Αχαιούς σ' αυτόν εδώ τον πολυδάκρυτό μας πόλεμο.

Ο πόλεμος γίνεται εξαιτίας των θεών. (οὔ τί μοι αἰτίη ἐσσί, θεοί νύ μοι αἴτιοί εἰσιν/ οἵ μοι ἐφώρμησαν πόλεμον πολύδακρυν Ἀχαιῶν·)


Οι δημογέροντες εντυπωσιάζονται από την ομορφιά της. Δεν είναι ντροπή που χάνονται αναρίθμητοι πολεμιστές για αυτήν.

Και μολαταύτα, ας είναι αυτή που είναι, καλύτερα μ' ένα
καράβι ν' αρμενίσει, να μη μας μείνει συμφορά μελλοντική,
σε μας και στα παιδιά μας.

Ο Πρίαμος δεν την κατηγορεί. Η πείρα του από τη ζωή και το βασιλικό του αξίωμα τον κάνουν να βλέπει την περιορισμένη ευθύνη των ανθρώπων στα μεγάλα γεγονότα.

Ο Πάνθος, ο Θυμοίτης, ο Λάμπος, ο Κλυτίος, ο Ικετάονας, ο Ουκαλέγοντας και ο Αντήνορας εντυπωσιάζονται από την ομορφιά. Δεν ξεγελιούνται όμως. Κρατούν τη σκέψη τους στραμμένη στο μέλλον, ζυγίζουν τα πράγματα, εξετάζουν τι συμφέρει την πόλη, φοβούνται τις συμφορές που μπορεί να πάθουν.

οὐ νέμεσις Τρῶας καὶ ἐϋκνήμιδας Ἀχαιοὺς
τοιῇδ᾽ ἀμφὶ γυναικὶ πολὺν χρόνον ἄλγεα πάσχειν·
αἰνῶς ἀθανάτῃσι θεῇς εἰς ὦπα ἔοικεν·
ἀλλὰ καὶ ὧς τοίη περ ἐοῦσ᾽ ἐν νηυσὶ νεέσθω,
μηδ᾽ ἡμῖν τεκέεσσί τ᾽ ὀπίσσω πῆμα λίποιτο.

Ραψωδία Α

Διαβάζοντας το Άλφα της Ιλιάδας νομίζω ότι είναι σημαντικό να ξεκαθαριστεί ο λόγος για τον οποίο ο Αγαμέμνονας και ο Αχιλλέας τσακώνονται και τελικά έρχονται πολλά δεινά πάνω στους Δαναούς.

α) Ο Αγαμέμνονας προσβάλλει τον ιερέα του Απόλλωνα, Χρύση
β) Ο Χρύσης ζητά από τον Απόλλωνα να εκδικηθεί την προσβολή και τη θλίψη που του προκάλεσαν οι Δαναοί.
γ) Ο Απόλλωνας προκαλεί δεινά στους Δαναούς.
δ) Ο μάντης Κάλχας εξηγεί τον λόγο των δεινών, αφού πρώτα εξασφαλίσει την προστασία του Αχιλλέα.
ε) Ο Αγαμέμνονας θυμώνει με τον Κάλχα αλλά τελικά υποχωρεί για να εξευμενιστεί ο Απόλλωνας. Ζητά όμως άλλο μερίδιο από τα λάφυρα προς αντικατάσταση της Χρυσηίδας.
στ) Ο Αχιλλέας αντιμίλησε στον Αγαμέμνονα κατηγορώντας τον για απληστία.
ζ) Ο Αγαμέμνονας αρνείται να μείνει χωρίς νέο μερίδιο από τα λάφυρα. Απειλεί πως αν δε του δώσουν λάφυρο της αρεσκείας του θα αρπάξει κάτι από τον Αχιλλέα ή κάποιον άλλο από τους άρχοντες.
η) Ο Αχιλλέας βρίζει τον Αγαμέμνονα, λέει πως αν και πολεμά πιο πολύ από κάθε άλλον αδικείται κάθε φορά στη μοιρασιά και πως προκειμένου να πολεμά για να μαζεύει ο Αγαμέμνονας πλούτη προτιμά να επιστρέψει στην πόλη του.
θ) Ο Αγαμέμνονας τον κατηγορεί ότι έχει φιλοπόλεμο / εριστικό χαρακτήρα και δηλώνει ότι θα πάρει την Βρισηίδα που αποτελεί λάφυρο του Αχιλλέα για να τιμωρήσει την αυθάδειά του.
ι) Ο Αχιλλέας τραβάει το σπαθί του και αμφιταλαντεύεται για το αν πρέπει να σφάξει τον Αγαμέμνονα.
ια) Η Αθηνά παρεμβαίνει και συγκρατεί τον Αχιλλέα δίνοντας την υπόσχεση ότι ο Αχιλλέας θα λάβει πολύτιμα δώρα πολλαπλάσια της αξίας των λαφύρων που χάνει για την αλαζονεία αυτή του Αγαμέμνονα.
ιβ) Ο Αχιλλέας ακολουθεί τη συμβουλή της θεάς Αθηνάς.

Στη συνέχεια:

ιγ) Ο Αχιλλέας βάζει στη θήκη του το ξίφος, βρίζει θυμωμένος τον Αγαμέμνονα, και ορκίζεται ότι θα έρθει η ώρα που οι Αχαιοί θα επιθυμήσουν σφοδρά την παρουσία του Αχιλλέα και ο Αγαμέμνονας θα είναι θυμωμένος με τον εαυτό του γιατί δε λογάριασε τον καλύτερο από τους Αχαιούς.
ιδ) Ο Νέστορας προσπαθεί να συμφιλιώσει τους δύο, προτείνοντας ο Αγαμέμνονας να μην πάρει το μερίδιο του Αχιλλέα και ο Αχιλλέας να μη νομίζει πως είναι ίσος με τον Αγαμέμνονα καθώς αυτός ξεχωρίζει στην τιμή.
ιε) Ο Αγαμέμνονας δηλώνει πως τα λόγια του Νέστορα είναι μετρημένα αλλά ο Αχιλλέας θέλει να είναι πάνω από όλους.
ιστ) Ο Αχιλλέας τον διακόπτει και λέει πως δε δέχεται εντολές από κανέναν. Του επιτρέπει να πάρει την Βρισηίδα αλλά δε θα του επιτρέψει να πάρει και κάτι άλλο.
ιζ) Η συνέλευση λύεται.

Νομίζω πως με αυτό το απλό σχήμα ξεκαθαρίζεται η αιτία της ρήξης.

Ακολουθούν ορισμένα αποσπάσματα από τον διάλογο των δύο ανδρών, σε μετάφραση του Δ. Ν. Μαρωνίτη, από τις εκδόσεις Άγρα.

(Αγαμέμνονας) Αλλά απαιτώ να μου ετοιμάσετε πάραυτα άλλο μερτικό, μη μείνω
ατίμητος μόνος απ' τους Αργείους - πράγμα πέρα για πέρα αταίριαστο.

(Αχιλλέας) Του Ατρέα τιμημένε γιε, που όλα τα θες δικά σου,

(Αχιλλέας) Ξετσίπωτε απ' την κορφή ως τα νύχια, υπόδουλε στο ατομικό συμφέρον,
πες μου· ποιος Αχαιός αυθόρμητα θα υπακούσει πια στον λόγο σου,

(Αχιλλέας) όμως εσύ τίποτα δεν υπολογίζεις, τίποτα δεν σε σταματά,
κι έχεις το θράσος ν' απειλείς, το γέρας το δικό μου πως θ' αρπάξεις,
που τόσο μόχθησα να το κερδίζω - οι Αχαιοί μου τό 'δωσαν.

(Αγαμέμνονας) εσένα πάντα σε τραβούν
οι κόντρες, ο πόλεμος κι η μάχη, όμως κι αν είσαι αντρείος αυτό είναι δωρεά θεού.

(Αγαμέμνονας) θα πάω ο ίδιος στη σκηνή σου να την πάρω, το γέρας σου, να μάθεις
πόσο ανώτερός σου είμαι, κι άλλος κανένας πια δεν θα τολμήσει
μπροστά μου να φερθεί σαν ίσιος κι όμοια.

(Αχιλλέας) όποιος ακούει τους θεούς, κι εκείνοι τον ακούν.

(Αχιλλέας) ποτέ δεν τόλμησες να βγεις στον πόλεμο με τον στρατό σου,
μήτε να πάρεις μέρος σε καρτέρι μαζί με τους γενναίους Αχαιούς -
αυτά τα τρέμεις σαν τον μαύρο χάρο.

(Αχιλλέας) γιατί καθόλου δεν λογάριασες
τον άριστο των Αχαιών

(Νέστορας) πάψε να συνερίζεσαι
σαν ίσος με τον βασιλιά, γιατί τιμή σαν τη δική του δεν κέρδισε
άλλος σκηπτούχος βασιλιάς, από τον Δία τιμημένος.

(Αγαμέμνονας) όμως αυτός εδώ θέλει να στέκει πάνω απ' όλους,
σ' όλους να επιβάλλεται, θέλει να κυβερνά τους πάντες,
αυτός να ορίζει -κάτι που δεν θα το δεχτεί κανείς.

(Αχιλλέας) Αλήθεια, θά 'μουνα δειλός και τιποτένιος,
αν με σκυμμένο το κεφάλι έλεγα πάντα ναι στους ορισμούς σου.
Σ' άλλους εσύ να δίνεις τέτοιες προσταγές, σ' εμένα δεν περνούν.

απορία

Σε ένα σύστημα σκέψης, πρώτα έρχεται η θεωρία και ακολουθούν οι πρακτικές συνέπειες, ή μήπως η πράξη αποτελεί τμήμα του συστήματος εξαρχής, χωρίς να έπεται λογικά από την θεωρία που επίσημα αυτό διδάσκει;

Στωικισμός - Χριστιανισμός

Είναι διαφορετικό να διδάσκεις στην Αθήνα, ή να είσαι Ρωμαίος ευγενής και διαφορετικό να βρίσκεσαι στην Ιουδαία, να αποδέχεσαι την θεοκρατία και να υφίστασαι ένα ξένο πολίτευμα. Δεν εκπλήσσει λοιπόν που ο Στωικισμός δίνει έμφαση στην αρετή και στις σχέσεις του ατόμου με το κοινωνικό σύνολο και την σωστή συμπεριφορά ως προς την πολιτική οργάνωση της χώρας, ενώ ο Χριστιανισμός δεν ασχολείται καθόλου με την κοινωνική και πολιτική διάσταση του ανθρώπου αλλά δίνει έμφαση στην προσωπική αμαρτία και στη σχέση του πιστού με τον Θεό του. Ο Χριστιανός παραιτείται από τον ρόλο του ως πολίτη, εγκαταλείπει την πολιτική ακόμα και αν συνεχίζει να μένει στην πόλη και αναζητά τη σωτηρία της ψυχής του.

Και τα δύο πνευματικά ρεύματα αντιμετωπίζουν βαθιά αρνητικά  τις λεγόμενες κοσμικές απολαύσεις. Η δόξα, ο πλούτος, το σεξ, η υστεροφημία, τίποτα από αυτά δεν αναγνωρίζεται ως αξία. Ο άνθρωπος καλείται να κάνει εσωτερική δουλειά για να αποσπάσει τον εαυτό του από το πλέγμα των κοσμικών αξιών και να υπηρετήσει ένα διαφορετικό σύνολο αξιών. Όμως στην περίπτωση των Στωικών οι αξίες που προτείνονται έχουν σαφή πολιτική κατεύθυνση· η κοινωνία μπορεί να μη γίνεται τέλεια, αλλά επιδέχεται βελτίωσης. Μπορεί τα ανθρώπινα να φαίνονται άνευ σημασίας αν ειδωθούν με το πρίσμα της αιωνιότητας, αλλά η αρετή του ανθρώπου τον οδηγεί σε συγκεκριμένη δράση μέσα στην κοινωνία την οποία ζει.

Ο Χριστιανός θεωρεί ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο να φτάσει την κατάσταση της ψυχής την οποία επιδιώκει, ενώ η αντίστοιχη κατάσταση για τον Στωικό θεωρείται φυσική. Για αυτόν ίσως τον λόγο, η ευθύνη γίνεται διαφορετικά αντιληπτή στα δυο συστήματα σκέψης. Ο Στωικός έχει ευθύνη να κάνει το καλό, ή τουλάχιστον να μην κάνει το κακό. Όταν κάποιος κάνει το κακό, ο Στωικισμός διδάσκει την επιείκεια. Κάνοντας το κακό ο άνθρωπος βλάπτει τον εαυτό του, αγνοώντας τη βλάβη που υφίσταται. Η άγνοια του καλού περιορίζει και την ενοχή όταν κάποιος πράττει το κακό. Από την άλλη πλευρά, όταν ο Χριστιανός κάνει το κακό, αυτό συμβαίνει επειδή ενέδωσε στα πάθη του και άρα φέρει την ευθύνη της επιλογής του· είναι ένοχος. Αντίθετα, για να κάνει ο Χριστιανός το καλό, απαιτείται η θεία Χάρις. Στον Στωικισμό δηλαδή η προσωπική ευθύνη είναι χρέος για το καλό, ενώ στον Χριστιανισμό η προσωπική ευθύνη είναι ενοχή για το κακό.

Στωικοί (1)

Πώς να αντιμετωπίσουμε τις ενοχλήσεις που νιώθουμε; Ο στωικός φιλόσοφος στρέφει το βλέμμα του στη ζωή του ανθρώπου και επιχειρεί να δώσει λύσεις στα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε. Στην προσπάθειά του αυτή, αναπτύσσει έναν ευφυή συλλογισμό. Μεταξύ του πράγματος που νομίζουμε ότι μας προκαλεί ενόχληση και της ενόχλησης που νιώθουμε παρεμβάλλεται ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Μπορούμε και πρέπει να καλλιεργήσουμε το μυαλό μας έτσι ώστε να μην ενοχλούμαστε από πράγματα που ενοχλούν συνήθως τους ανθρώπους. Η ενόχληση είναι στο μυαλό μας, λέει η στωική φιλοσοφία. Άλλαξε τον τρόπο που βλέπεις τα πράγματα και θα φύγει η ενόχληση. Ναι, τα πράγματα δε θα αλλάξουν, αλλά το αίσθημα της ενόχλησης θα έχει τροποποιηθεί, γιατί είναι υποκειμενικό, όχι αντικειμενικό.

Η Στοά δίνει έμφαση στο άτομο και τον εσωτερικό του κόσμο. Θεωρεί πως ένας έντιμος άνθρωπος που προσέχει τη δικαιοσύνη και είναι σωστός στις κοινωνικές του συναναστροφές έχει φτιάξει έναν χαρακτήρα τέτοιον που του επιτρέπει να είναι αυτάρκης, να μην εξαρτάται από το εξωτερικό περιβάλλον. Κάτι που θα φέρει η ζωή, ή κάτι που θα κάνουν άλλοι άνθρωποι δεν μπορεί να τον βλάψει, γιατί αναγνωρίζει ως βλάβη μόνο την κακία στον χαρακτήρα και αυτό είναι στο χέρι του να το απορρίψει.

Καλά όλα αυτά στη θεωρία. Σε πρακτικό επίπεδο όμως, πώς επιτυγχάνεται η αταραξία; Φοβάμαι πως η λύση που προτείνει η φιλοσοφία είναι η εκλογίκευση. Και λέω φοβάμαι, γιατί δε νομίζω να αρκεί η εκλογίκευση, επειδή θεωρώ ότι η λογική παίζει μικρότερο ρόλο στον άνθρωπο από όσο νόμιζαν οι αρχαίοι. Από την προσωπική μου εμπειρία διαπιστώνω πως ο φιλόσοφος διευκολύνεται με την εκλογίκευση, αλλά δε λύνονται εντελώς τα προβλήματα που τον ενοχλούν. Ίσως για αυτό έπρεπε να υπενθυμίζουν στον εαυτό τους ξανά και ξανά οι Στωικοί τη μέθοδο για την αντιμετώπιση των ενοχλήσεων.

Ας υποθέσουμε πως μας ενοχλεί κάποιος. Εμείς πρέπει να προσπαθήσουμε να δούμε πώς σκέφτεται και γιατί κάνει αυτά που κάνει. Δε φταίει αυτός για τις πράξεις του, αφού έχει συγκεκριμένες αντιλήψεις και δεν μπορεί να δει το καλό. Αυτό πρέπει να μας οδηγεί να είμαστε επιεικείς μαζί του. Άλλωστε, οι πράξεις του δεν μπορούν να μας βλάψουν πραγματικά. Μάλλον τον ίδιον βλάπτουν, γιατί τον κρατούν μακρυά από τη ζωή της αρετής. Αυτό είναι μια προσπάθεια εκλογίκευσης, που μπορεί να είναι σύμφωνη με την πραγματικότητα, αλλά από μόνη της δεν αρκεί για να εξαλείψει την ενόχληση που νιώθουμε. Ένας στωικός θα έλεγε πως με τη συνεχή προσπάθεια από την πλευρά μας όχι απλά θα μειωθεί, αλλά θα εξαλειφθεί εντελώς.

Ας περάσουμε σε άλλο παράδειγμα. Γιατί να μας ανησυχεί το μέλλον; Αφού δεν υπάρχει ακόμα. Ή το παρελθόν; Αφού χάθηκε και δεν υπάρχει πια. Από τη στιγμή που βιώνουμε μόνο το παρόν, εκεί βρίσκονται οι προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπίσουμε. Το βάρος του παρελθόντος ή του μέλλοντος είναι καθαρά ψυχολογικό, δηλαδή υποκειμενικό, και ως τέτοιο δεν είναι πραγματικό και άρα μπορούμε να το αποφύγουμε αλλάζοντας την αντίληψή μας για το παρελθόν και το μέλλον. Μπορούμε όμως να αλλάξουμε την αντίληψή μας; Η απλή εκλογίκευση δε βοηθά. Μήπως η συνεχής εξάσκηση επιδρά στον εγκέφαλό μας έτσι ώστε να αλλάζει η αντίληψή μας; Δεν το γνωρίζω.


(Στη φωτογραφία οι ανασκαφές για την Ποικίλη Στοά.)

βραβεία και σωζόμενα έργα, από Oxford Companion to Classical Literature

Euripides won the dramatic competitions with the trilogy containing Hippolytus in 428, and posthumously with the trilogy containing Bacchae and Iphigeneia at Aulis, produced probably in 405, and on only two other occasions.....

We possess nineteen of the ninety-two plays Euripides is said to have written, and know the titles of about eighty. The plays we possess are of two classes: (i) a selection of ten plays perhaps made c. AD 200 and transmitted with scholia, consisting of Alcestis (438, second prize), Medea (431, third prize), Hippolytus (428, first prize), Andromache (date not known; c.426), Hecuba (date not known; c.424), Trojan Women (415, second prize), Phoenician Women (see PHOENISSAE; between 412 and 408), Orestes (408), Bacchae (405; the scholia are lost), and Rhesus (perhaps not genuine); (ii) part of an alphabetic arrangement of his work comprising plays whose (Greek) titles begin with the Greek letters E to K, namely, Helen (412), Electra (date not known; c.417), Children of Heracles (Heracleidae) (date not known; c.430), Madness of Heracles (date not known; c.417), Suppliant Women (see SUPPLIANTS 2; date not known; c.422), Iphigeneia at Aulis (405; produced with Bacchae), Iphigeneia in Tauris (date not known; c.414), Ion (date not known; c.410), and Cyclops (a satyric drama, probably late). In this second group we therefore have some plays of Euripides that may be considered a representative selection of his work rather than plays selected for a purpose, such as a school curriculum. Very fragmentary remains of several lost plays have turned up on papyri in the twentieth century.

Βάκχαι, Ευριπίδη

Κεντρικό θέμα στις Βάκχες του Ευριπίδη είναι η σχέση του ατόμου με την παράδοση.

Κανείς ποτέ δεν πρέπει μας

να σκέφτεται πιο πάνω

απ' τους νόμους και τα ήθη.

κούφα γαρ δαπάνα νομίζειν

ισχύν τοδ' έχειν, ότι ποτ' άρα το δαιμόνιον,

το τ' εν χρόνω μακρώ νόμιμον

αεί φύσει τε πεφυκός.

Οι θρησκευτικές παραδόσεις πηγάζουν από τα βάθη του χρόνου και από τη φύση και είναι μάταιος κόπος να προσπαθείς να ερευνήσεις τα ζητήματα αυτά με τον νου. Οι άνθρωποι δεν πρέπει να τα βάζουν με τους θεούς. Αυτοί κρυπτεύουσι…. και θηρώσιν τον άσεπτον.

Παράδειγμα προς αποφυγήν αποτελεί ο Πενθέας και η οικογένειά του που δεν πίστεψαν στην θεότητα του Διονύσου. Στο τέλος, ο Διόνυσος φανερώνεται ως θεός δεινότατος, καθώς ο Πενθέας κατασπαράσσεται από την ίδια του τη μητέρα και τις γυναίκες συγγενείς του. Ο θεός τρελαίνει τόσο τον άρχοντα της Θήβας όσο και τις γυναίκες και τους τιμωρεί, τον μεν με ατίμωση και θάνατο, τις δε με τη δολοφονία του γιου και ανιψιού τους. Οι άπιστοι που τόλμησαν να υβρίσουν τον Διόνυσο και την μάνα του τιμωρούνται. Μαζί τους οδηγείται στην ατίμωση και ο Κάδμος που προσπάθησε να αποκομίσει όφελος από τη συγγένειά του με έναν θεό στον οποίον δεν πίστευε.

Οι Βάκχες περιέχουν τη συγκλονιστική σκηνή που η Αγαύη αναγνωρίζει το κεφάλι του γιου της και συνειδητοποιεί ότι τον σκότωσε η ίδια. Ο σπαραγμός δε συμβαίνει στη σκηνή. Έχουμε την αφήγηση των γεγονότων από τον έτερο άγγελο και τη συνειδητοποίηση του τι έχει συμβεί από την μητέρα του Πενθέα.

Ο Ευριπίδης μας εξηγεί από την αρχή με το πρόσωπο του Διονύσου ότι η μητέρα του Πενθέα είναι ένοχη ασέβειας προς τον θεό. Ξέρουμε ότι θα τιμωρηθεί και αυτή όπως και ο γιος της. Στην πορεία βλέπουμε την ασέβεια του υιού, ο οποίος ξανά και ξανά αντιτίθεται στη λατρεία του Διονύσου. Το τέλος του έρχεται φυσικά. Μετά τον θάνατό του, ερχόμαστε στην τιμωρία της μητέρας του, μια τιμωρία που ξέραμε από την αρχή ότι θα έρθει. Ο ποιητής δένει το έργο προσεκτικά.

Στάθηκα στο σημείο αυτό γιατί στην πρώτη ανάγνωση έμεινε λίγο μετέωρη μέσα μου η τιμωρία της Αγαύης. Θεώρησα ότι δε θα υπήρχε πρόβλημα αν ο Ευριπίδης μας προϊδέαζε για αυτό που θα γινόταν, αν ξέραμε ότι η Αγαύη είναι ένοχη εξαρχής. Ψάχνοντας το έργο ξανά, βρήκα στην αρχή τους σχετικούς στίχους και απάλλαξα τον ποιητή από την κατηγορία για αυτήν την κακοτεχνία.

Το δεύτερο σημείο που θέλω να σταθώ είναι το πρόσωπο του Διονύσου. Μολονότι μαθαίνουμε πολλά για τον χαρακτήρα του και σε όλο το έργο μας αποκαλύπτεται ότι είναι θεός δεινότατος, ανθρώποισι δ' ηπιώτατος. Όμως η δικαιολογία για το ακραίο των ενεργειών του με προβληματίζει. Ο Κάδμος του λέει πως οι θεοί δεν πρέπει να είναι όμοιοι στην οργή με τους θνητούς. Και εκείνος απαντά: "πάλαι τάδε Ζευς ουμός επένευσεν πατήρ."

"Αυτά ο πατέρα μου ο Δίας από παλιά έχει ορίσει". Κατά πόσον στέκει αυτό ως απάντηση; Πρόκειται για κακοτεχνία του Ευριπίδη; Μήπως θέλει να υπονομεύσει τους θεούς, βάζοντας τη λογική στο στόμα του Κάδμου και κάνοντας τον Διόνυσο να δίνει μια μη απάντηση; Ή μήπως με την παραπομπή στην παράδοση ολοκληρώνεται το έργο ως τραγωδία; Αυτή η τελευταία επιλογή δίνει μια διέξοδο στο πρόβλημα και μου επιτρέπει να θεωρήσω τη συγκεκριμένη τραγωδία ως σπουδαία.

Η διάθεση κριτικής υποδαυλίζεται από την εκπεφρασμένη αντιπάθεια στο πρόσωπο του Ευριπίδη από τον Αριστοφάνη και τον Νίτσε. Θυμίζω ότι ο μεν Αριστοφάνης τον θεωρούσε άτεχνο (Βάτραχοι), ο δε Νίτσε (Η Γέννηση της Τραγωδίας) τον θεωρεί ποιητή του αισθητικού σωκρατισμού που κατέστρεψε την παλαιότερη τραγωδία. Για να σχηματίσω ίδια αντίληψη πρέπει να διαβάσω περισσότερες τραγωδίες.