Ιππόλυτος, Ευριπίδη

ἔνεστι γὰρ δὴ κἀν θεῶν γένει τόδε:
τιμώμενοι χαίρουσιν ἀνθρώπων ὕπο.

Η έννοια της ύβρεως αλλοιώνεται στον Ευριπίδη. Ναι μεν την περιέχει στο έργο του, αλλά ο τόνος έχει αλλάξει σε σχέση για παράδειγμα με τον Σοφοκλή. Η ιστορία εξελίσσεται γύρω από τον ψυχολογικό κόσμο των ανθρώπων, ενώ οι θεοί ως μεγέθη μικραίνουνε στα μάτια μας, αφού εμφανίζονται απλώς να θέλουν να λατρεύονται από τους θνητούς. Γιατί ο Ιππόλυτος διαπράττει ύβριν; Επειδή δεν τιμά την θεά Αφροδίτη. Και γιατί είναι ύβρις να μην τιμάς τη θεά; Επειδή οι θεοί το 'χουν αυτό, να θέλουν να λατρεύονται από τους ανθρώπους, μας λέει ο Ευριπίδης. Για τον Σοφοκλή όμως η ύβρις έγκειται στο ότι ο ήρωας δεν ξέρει τη θέση του, δεν καταλαβαίνει τα όριά του, ξεπερνά το μέτρο.

Στη συνέχεια ο ποιητής καταπιάνεται πάλι με διάφορα ζητήματα· την αρρώστια, την φροντίδα του αρρώστου, την τρέλα. "Ο νους μου σαν ξανάρχεται με θλίβει· κι η τρέλα είναι κακό, καλύτερ' όμως κανένας να χαθεί χωρίς να ξέρει". Και βέβαια, όπως και στην Ανδρομαχη, το θέμα του έρωτα και του πάθους. Εδώ, μέσα από την παραμάνα της Φαίδρας, ο Ευριπίδης ισχυρίζεται ότι το μεγάλο πάθος δεν είναι καλό· οι άνθρωποι είναι τυχεροί όταν κάνουν σχέσεις με ένταση τέτοια ώστε να μπορεί να λυθούν ή να συσφιχτούν εύκολα. Είναι βαρύ μια καρδιά να πονάει. Η αγάπη δεν πρέπει να φτάνει μέχρι τα βάθη της καρδιάς. Ειρωνικό να το λέει αυτό ο ποιητής που βάζει τη λύπη μέχρι τα βάθη της καρδιάς.

Πάλι τίθεται για μένα θέμα μέτρου vs μετρίου. Μία μεγάλης έντασης αγάπη υπερβαίνει το μέτρο; Ποια είναι τα κριτήρια για να βρίσκεται κάτι εντός μέτρου;

πολλὰ διδάσκει μ᾽ ὁ πολὺς βίοτος:
χρῆν γὰρ μετρίας εἰς ἀλλήλους
φιλίας θνητοὺς ἀνακίρνασθαι
καὶ μὴ πρὸς ἄκρον μυελὸν ψυχῆς,
εὔλυτα δ᾽ εἶναι στέργηθρα φρενῶν
ἀπό τ᾽ ὤσασθαι καὶ ξυντεῖναι.
τὸ δ᾽ ὑπὲρ δισσῶν μίαν ὠδίνειν
ψυχὴν χαλεπὸν βάρος

Το πρώτο επεισόδιο τελειώνει με σκέψεις περί έρωτος και σωφροσύνης. Η Φαίδρα λέει ότι οι άνθρωποι δεν κάνουν πάντα το καλό είτε από αμέλεια είτε γιατί προτιμάμε τα ευχάριστα αντί των καλών. Η παραμάνα αποκρίνεται: "Κι ας μην ψιλοεξετάζουν τη ζωή οι θνητοί. Τέλειο το χαμόσπιτο δε γίνεται." Πολύ θεατρική η συγκεκριμένη απόδοση. Καταπληκτική φράση. Ας προχωρήσουμε όμως. Η Φαίδρα αυτοκτονεί και ο Χορός λέει στον Θησέα: "Δεν είσαι ο πρώτος, βασιλιά, στα πάθια αυτά. Έχασες ταίρι ευγενικό μ' άλλους πολλούς". Αυτή η ιδέα, ότι δηλαδή ότι ένα μεγάλο κακό έχει συμβεί και σε πολλούς άλλους και άρα δεν πρέπει να το παίρνει κατάκαρδα αυτός που το παθαίνει, επανέρχεται συχνά στο έργο του Ευριπίδη.

"Αυτοί που είναι ασήμαντοι μες στους σοφούς, στον όχλο πιο αρεστά ομιλούν." Με αυτή και με πολλές παρόμοιες φράσεις ο Ευριπίδης απευθύνεται στον αθηναϊκό λαό και προειδοποιεί για τους δημαγωγούς και σε αυτή του την τραγωδία. Η πολιτική διάσταση του να απευθύνεσαι στο κοινό της πόλης υπάρχει σε όλα τα ποιητικά έργα των τραγικών.

Στον αναγνώστη που θα βρεθεί τυχαία στο blog αυτό να ζητήσω συγγνώμη, γιατί, ανάλογα με τον χρόνο που έχω διαθέσιμο και την όρεξή μου, δε φροντίζω ώστε οι αναρτήσεις αυτές να είναι πλήρεις και να απευθύνονται σε όλους. Πρωταρχικός τους ρόλος είναι να αποτελούν σημειώσεις για μένα.

That said...

Στο τρίτο στάσιμο δηλώνεται πάλι η αστάθεια των ανθρώπινων. Μέσα σε αυτό το στάσιμο ο χορός εκφράζει και μια ιδέα επικούρεια:

ῥᾴδια δ᾽ ἤθεα τὸν αὔριον μεταβαλλομένα χρόνον αἰεὶ
βίον συνευτυχοίην.

Θέλω συνήθειες εύκολες, ώστε, κι αν καταντήσω, σε τύχη αλλιώτικη αύριο, πάντα καλά να ζήσω. Το ίδιο δεν έλεγε και ο Επίκουρος εκατό χρόνια αργότερα; Επειδή δεν ξέρουμε πώς θα τα φέρει η ζωή, θωρακιζόμαστε από τα δεινά αν συνηθίσουμε στα λίγα, αν έχουμε συνήθειες που ικανοποιούνται εύκολα, ώστε να μη μας λείψουν τα πολλά αν τα χάσουμε. Ευριπίδης: Επίκουρος πριν τον Επίκουρο.

Μετά την καταστροφή του Ιππόλυτου, πάλι εμφανίζεται από μηχανής θεά η Άρτεμης για να μιλήσει για τον ευσεβή νέο και να δικαιολογηθεί λέγοντας ότι "στους θεούς νόμος είναι: κανείς να μην αντισταθεί στο θέλημα άλλου θεού και πάντ' απέχουμε." Η έννοια της ύβρεως υποσκάπτεται. Ο Ιππόλυτος είναι σώφρων αλλά πάσχει. Δε λέω ότι δεν είναι η έλλειψη σεβασμού προς την Αφροδίτη ύβρις. Λέω ότι ο Ευριπίδης δεν το χειρίζεται με τρόπο τέτοιο ώστε να δείχνει πειστικά ότι αυτή η ύβρις είναι ο λόγος για τα παθήματα του νεαρού Ιππόλυτου. Η ιστορία δίνει πάτημα για να φτιαχτεί μια τραγωδία στην οποία η ύβρις να έχει πρωτεύοντα ρόλο. Όμως ο ποιητής επιλέγει με το έργο αυτό να υποβιβάσει τον ρόλο της ύβρεως και να τονίσει την αστάθεια των ανθρώπινων πραγμάτων και τη δύναμη του ερωτικού πάθους.