Μήδεια, του Ευριπίδη

ΜΗΔΕΙΑ φεῦ φεῦ, βροτοῖς ἔρωτες ὡς κακὸν μέγα.
ΚΡΕΟΝΤΑΣ ὅπως ἄν, οἶμαι, καὶ παραστῶσιν τύχαι.

Πολλά μπορεί να πει κανείς για τη Μήδεια του Ευριπίδη. Δε θα σταθώ στις παρατηρήσεις του ποιητή περί των δύο φύλων, περί του έρωτα, ή περί της υποταγής στους άρχοντες, αλλά στο σημείο που η Μήδεια λέει "αχ, αχ, μεγάλο κακό είναι ο έρωτας για τους ανθρώπους" και ο Κρέοντας της απαντάει "εξαρτάται, νομίζω, από το πώς θα τύχουν οι περιστάσεις". Ο έρωτας ήταν αρχικά πηγή ευτυχίας για την Μήδεια. Στην πορεία όμως, με την άμετρη φιλοδοξία του άντρα της και την συμπεριφορά του απέναντί της, έγινε πηγή άφατης δυστυχίας. Ο Κρέοντας όμως επαναφέρει τα πράγματα στο μέτρο: όλα εξαρτώνται από τις περιστάσεις, από την τύχη.

Μπορεί η Μήδεια να λατρεύει τη θεά της Μοίρας Εκάτη, αλλά ο Ευριπίδης βάζει στο κέντρο των πραγμάτων την Τύχη: Η ευτυχία και η δυστυχία του ανθρώπου, το καλό και το κακό, η ευλογία και η κατάρα δεν είναι στο χέρι μας· οι περιστάσεις μπορεί να μας οδηγήσουν σε δρόμους που δεν περιμέναμε. Η σχετικότητα των ανθρώπινων κυριαρχεί στη ζωή και μπορεί να μας συντρίψει.

δεινὰ τυράννων λήματα καί πως
ὀλίγ᾽ ἀρχόμενοι, πολλὰ κρατοῦντες
χαλεπῶς ὀργὰς μεταβάλλουσιν.
τὸ γὰρ εἰθίσθαι ζῆν ἐπ᾽ ἴσοισιν
κρεῖσσον· ἐμοὶ γοῦν ἐπὶ μὴ μεγάλοις
ὀχυρῶς γ᾽ εἴη καταγηράσκειν.
τῶν γὰρ μετρίων πρῶτα μὲν εἰπεῖν
τοὔνομα νικᾷ, χρῆσθαί τε μακρῷ
λῷστα βροτοῖσιν· τὰ δ᾽ ὑπερβάλλοντ᾽
οὐδένα καιρὸν δύναται θνητοῖς,
μείζους δ᾽ ἄτας, ὅταν ὀργισθῇ
δαίμων οἴκοις, ἀπέδωκεν.

Οι άρχοντες δεν έχουν μάθει να υπακούνε, αλλά ξέρουν μόνο να διατάζουν. Γι' αυτό τους είναι δύσκολο να διαχειριστούν την οργή τους. "Είναι καλύτερο να συνηθίσεις να ζεις με ίσους σου". Η παραμάνα δημιουργεί μια αντίθεση μεταξύ του κόσμου των απλών ανθρώπων και του κόσμου των ισχυρών. Ό,τι ξεπερνά το μέτρο δεν είναι κέρδος για τον άνθρωπο και ο θεός σαν οργισθεί φέρνει μεγαλύτερα κακά σε ένα σπίτι όπου υπερβαίνουν το μέτρο. Μιλά εδώ ο ποιητής για το μέτρο ή για τους απλούς ανθρώπους; Μου φαίνεται πως ο Ευριπίδης προσπαθεί να ισορροπήσει μεταξύ των δύο.

Μετά τη φύση των πραγμάτων, θα περάσω στη φύση των πολιτικών πραγμάτων:

πρῶτον μὲν Ἑλλάδ᾽ ἀντὶ βαρβάρου χθονὸς
γαῖαν κατοικεῖς καὶ δίκην ἐπίστασαι
νόμοις τε χρῆσθαι μὴ πρὸς ἰσχύος χάριν·

Ο Ιάσονας προχωρά σε έναν έπαινο της Ελλάδος. Οι Έλληνες δεν είναι βάρβαροι, γνωρίζουν τη δικαιοσύνη και χρησιμοποιούν νόμους και όχι την αυθαιρεσία της ισχύος. Θυμίζει τον αντίστοιχο έπαινο του Αισχύλου στους Πέρσες. Μπορεί ο ποιητής να τοποθετεί τα λόγια αυτά στο κομμάτι που λέει ο Ιάσονας, του οποίου η συμπεριφορά ελέγχεται, αλλά ο έπαινος παραμένει.

Κλείνοντας, επιστρέφω στο ζήτημα του μέτρου, που φαίνεται να το υποσκάπτει ο πεσιμισμός του ποιητή:

κούφως φέρειν χρὴ θνητὸν ὄντα συμφοράς.
....................................................................
τὰ θνητὰ δ᾽ οὐ νῦν πρῶτον ἡγοῦμαι σκιάν,
....................................................................
θνητῶν γὰρ οὐδείς ἐστιν εὐδαίμων ἀνήρ·

Εστιάζοντας στα ανθρώπινα και φωτίζοντας την ψυχολογία των χαρακτήρων ο Ευριπίδης βάζει τον αγγελιοφόρο και τον παιδαγωγό να πουν πως όλα τα ανθρώπινα είναι σκιά, κανένας άνθρωπος δεν είναι καλότυχος και ίδιον της θνητότητας είναι οι συμφορές και γι' αυτό δεν πρέπει να τις παίρνουμε κατάκαρδα. Είναι όμως η ζωή έτσι; Ή μήπως η ευτυχία είναι δυνατή, ανάλογα με τις περιστάσεις; Μήπως ο ποιητής δεν έχει κατασταλάξει και για αυτό δεν έχει σαφή απάντηση το έργο; Και γιατί να μεγιστοποιήσει τις ψυχολογικές συγκρούσεις και το συγκινησιακό αποτέλεσμα διαλέγοντας τη συγκεκριμένη εκδοχή για το τέλος των παιδιών του Ιάσονα και της Μήδειας; Για να βρούμε απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα θα πρέπει να μελετήσουμε και τις υπόλοιπες σωζόμενες τραγωδίες του Ευριπίδη.