Λέει ο Αέτιος κάτι ιδιαίτερα ενδιαφέρον για τους ατομιστές: "Ο Εμπεδοκλής, ο Αναξαγόρας, ο Δημόκριτος, ο Επίκουρος και όλοι όσοι υποστηρίζουν ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε από συνάθροιση σωμάτων με λεπτά μέρη, εισάγουν τους όρους συνένωση και διαχωρισμό αντί για κυριολεκτική γένεση και φθορά, διότι δεν έχουν να κάνουν με την ποιότητα, δεν προκύπτουν δηλαδή με μεταβολή, αλλά με την ποσότητα, προκύπτουν δηλαδή με συνάθροιση."
Μου φαίνεται εντυπωσιακή η διατύπωση μιας θεωρίας για τα άτομα χωρίς τις τεχνολογικές δυνατότητες της νεότερης εποχής. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι στηρίχτηκαν στην παρατήρηση -ας μην ξεχνάμε ότι ο Εμπεδοκλής ήταν εμπειρικός ιατρός- και στους συλλογισμούς τους για να καταλήξουν σε συμπεράσματα τα οποία προκαλούν τον θαυμασμό μέχρι και σήμερα, ή μάλλον ιδίως σήμερα, που ξέρουμε την ατομική και υποατομική σύσταση της ύλης.
Είναι δύσκολο να εκτιμήσουμε πλήρως τη σκέψη του Εμπεδοκλή: όπως ισχύει για όλους τους προσωκρατικούς, δε σώζονται τα έργα του ολόκληρα. Μια επιπλέον δυσκολία είναι ότι έγραψε με τη μορφή ποιημάτων και όχι με τη μορφή φιλοσοφικής πραγματείας. Ένα ποίημα, ιδιαίτερα όταν χρησιμοποιεί εικόνες, μεταφορές, αλληγορίες, μπορεί να γίνει ιδιαίτερα δύσκολο στην αποκωδικοποίηση και ο κάθε αναγνώστης μπορεί να διαβάζει μέσα σε αυτό ό,τι θέλει. Έτσι γίνεται ιδιαίτερα δύσκολο να καταλήξουμε τι πραγματικά πίστευε ο δημιουργός του ποιήματος και με ποιους συλλογισμούς κατέληξε στα πορίσματα του.
Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που ο Αριστοτέλης τσαντισμένος γράφει για τον Εμπεδοκλή ότι όταν εκφράζονται οι άνθρωποι με διφορούμενα λόγια το κάνουν για να προσποιηθούν ότι λένε κάτι ενώ δεν έχουν τίποτα να πουν. Το κοινό μπερδεύεται με τον ποιητικό διφορούμενο λόγο και νομίζει πως ο φιλόσοφος - ποιητής του αποκάλυψε κάποια αλήθεια, όπως ακριβώς το μαντείο των Δελφών έλεγε "Κροίσος Άλυν διαβάς μεγάλην αρχήν καταλύσει" και ανεξαρτήτως αποτελέσματος ο κόσμος θεωρούσε ότι ο χρησμός είχε προφητεύσει την έκβαση. Όταν γυροφέρνεις κάτι και το λες περιφραστικά αντί να πεις ευθέως αυτό που θες, εξαπατάς εύκολα (φενακίζει γαρ το κύκλωι πολύ ον). Ο δε Πλάτωνας, που δεν ήταν ο ίδιος και πολύ ξεκάθαρος για το τι διδάσκει στα κείμενά του που διασώθηκαν, λέει ότι ο Εμπεδοκλής μας διηγείται έναν μύθο σα να είμαστε παιδιά (μύθον διηγείσθαι παισίν ως ούσι ημίν).
Περισσότερο από το συμπέρασμά του, θα με ενδιέφερε να καταλάβω πώς ο Εμπεδοκλής κατέληξε στα συμπεράσματα του για την σύσταση των πραγμάτων και για τον φυσικό κόσμο εν γένει. Θα κλείσω την ανάρτηση με μια παρατήρηση του Αέτιου που δεν πολυκαταλαβαίνω: "ο Εμπεδοκλής είπε ότι η αιτία είναι το ουσιαστικό μέρος της ανάγκης, η οποία χρησιμοποιεί τις αρχές και τα στοιχεία". Αν αντιλαμβάνομαι σωστά το απόσπασμα (ουσίαν ανάγκης αιτίαν χρηστικήν των αρχών και των στοιχείων), πρόκειται για μια αιτιοκρατική διατύπωση της φύσης του σύμπαντος: η ανάγκη, αυτό που οι αρχαίοι έλεγαν ειμαρμένη, έχει να κάνει με σχέσεις αιτίας - αιτιατού και όχι με κάτι το παράλογο, το άλογο ή το υπέρλογο. Αν έχω καταλάβει σωστά, ο Εμπεδοκλής έχει λοιπόν μια αιτιοκρατική θεώρηση των πραγμάτων.
Μου φαίνεται εντυπωσιακή η διατύπωση μιας θεωρίας για τα άτομα χωρίς τις τεχνολογικές δυνατότητες της νεότερης εποχής. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι στηρίχτηκαν στην παρατήρηση -ας μην ξεχνάμε ότι ο Εμπεδοκλής ήταν εμπειρικός ιατρός- και στους συλλογισμούς τους για να καταλήξουν σε συμπεράσματα τα οποία προκαλούν τον θαυμασμό μέχρι και σήμερα, ή μάλλον ιδίως σήμερα, που ξέρουμε την ατομική και υποατομική σύσταση της ύλης.
Είναι δύσκολο να εκτιμήσουμε πλήρως τη σκέψη του Εμπεδοκλή: όπως ισχύει για όλους τους προσωκρατικούς, δε σώζονται τα έργα του ολόκληρα. Μια επιπλέον δυσκολία είναι ότι έγραψε με τη μορφή ποιημάτων και όχι με τη μορφή φιλοσοφικής πραγματείας. Ένα ποίημα, ιδιαίτερα όταν χρησιμοποιεί εικόνες, μεταφορές, αλληγορίες, μπορεί να γίνει ιδιαίτερα δύσκολο στην αποκωδικοποίηση και ο κάθε αναγνώστης μπορεί να διαβάζει μέσα σε αυτό ό,τι θέλει. Έτσι γίνεται ιδιαίτερα δύσκολο να καταλήξουμε τι πραγματικά πίστευε ο δημιουργός του ποιήματος και με ποιους συλλογισμούς κατέληξε στα πορίσματα του.
Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που ο Αριστοτέλης τσαντισμένος γράφει για τον Εμπεδοκλή ότι όταν εκφράζονται οι άνθρωποι με διφορούμενα λόγια το κάνουν για να προσποιηθούν ότι λένε κάτι ενώ δεν έχουν τίποτα να πουν. Το κοινό μπερδεύεται με τον ποιητικό διφορούμενο λόγο και νομίζει πως ο φιλόσοφος - ποιητής του αποκάλυψε κάποια αλήθεια, όπως ακριβώς το μαντείο των Δελφών έλεγε "Κροίσος Άλυν διαβάς μεγάλην αρχήν καταλύσει" και ανεξαρτήτως αποτελέσματος ο κόσμος θεωρούσε ότι ο χρησμός είχε προφητεύσει την έκβαση. Όταν γυροφέρνεις κάτι και το λες περιφραστικά αντί να πεις ευθέως αυτό που θες, εξαπατάς εύκολα (φενακίζει γαρ το κύκλωι πολύ ον). Ο δε Πλάτωνας, που δεν ήταν ο ίδιος και πολύ ξεκάθαρος για το τι διδάσκει στα κείμενά του που διασώθηκαν, λέει ότι ο Εμπεδοκλής μας διηγείται έναν μύθο σα να είμαστε παιδιά (μύθον διηγείσθαι παισίν ως ούσι ημίν).
Περισσότερο από το συμπέρασμά του, θα με ενδιέφερε να καταλάβω πώς ο Εμπεδοκλής κατέληξε στα συμπεράσματα του για την σύσταση των πραγμάτων και για τον φυσικό κόσμο εν γένει. Θα κλείσω την ανάρτηση με μια παρατήρηση του Αέτιου που δεν πολυκαταλαβαίνω: "ο Εμπεδοκλής είπε ότι η αιτία είναι το ουσιαστικό μέρος της ανάγκης, η οποία χρησιμοποιεί τις αρχές και τα στοιχεία". Αν αντιλαμβάνομαι σωστά το απόσπασμα (ουσίαν ανάγκης αιτίαν χρηστικήν των αρχών και των στοιχείων), πρόκειται για μια αιτιοκρατική διατύπωση της φύσης του σύμπαντος: η ανάγκη, αυτό που οι αρχαίοι έλεγαν ειμαρμένη, έχει να κάνει με σχέσεις αιτίας - αιτιατού και όχι με κάτι το παράλογο, το άλογο ή το υπέρλογο. Αν έχω καταλάβει σωστά, ο Εμπεδοκλής έχει λοιπόν μια αιτιοκρατική θεώρηση των πραγμάτων.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου