Γοργίας - ουδέν έστιν

Ας δούμε το έργο ενός προσωκρατικού φιλοσόφου, του Γοργία.

Στο "Ελένης Εγκώμιον" εμφανίζεται μια εξαιρετική αναφορά στην επίδραση του λόγου στον ψυχισμό του ανθρώπου, πολύ πριν οι σύγχρονοι ψυχαναλυτές και ψυχολόγοι προτείνουν και εφαρμόσουν τη χρήση του λόγου στην θεραπεία προβλημάτων της ψυχής. Ο Γοργίας λέει ότι ο λόγος είναι δυνάστης μέγας, μπορεί να είναι μικρός και αόρατος αλλά τα έργα του είναι μεγάλα σαν έργα θεού: μπορεί να σταματά τον φόβο, να διώχνει τη θλίψη, να φέρνει τη χαρά. Μάλιστα, συνδέει την επίδραση της ποίησης -και ειδικά της τραγωδίας όπως φαίνεται σε άλλο απόσπασμα που διασώζεται- στην ψυχή με τη μεγάλη δύναμη του λόγου: η ψυχή πάσχει παθήματα δικά της μέσα από τα λόγια για την κακοτυχία και την καλοτυχία άλλων.

Ας μη φανεί υπερβολικός ο παραλληλισμός που έκανα με την ψυχοθεραπεία. Ο Γοργίας ισχυρίζεται ότι όση δύναμη έχουν τα φάρμακα στο ανθρώπινο οργανισμό, τόση δύναμη έχει και ο λόγος στην ανθρώπινη ψυχή. τον αυτόν δε λόγον έχει η τε του λόγου δύναμις προς την της ψυχής τάξιν η τε των φαρμάκων τάξις προς την των σωμάτων φύσιν. Οι αρχαίοι Έλληνες μπορεί να μην ανακάλυψαν την ψυχανάλυση, χρησιμοποίησαν όμως τη δύναμη του λόγου στην τέχνη, τη φιλοσοφία, τη ρητορική για την βαθιά της επίδραση στην ανθρώπινη ψυχή.

Και φυσικά δεν πρέπει να ξεχνάμε τον κίνδυνο που ελλοχεύει στην πειθώ με την οποία έρχονται πολλοί λόγοι: η δε δόξα σφαλερά και αβέβαιος ούσα σφαλεραίς και αβεβαίοις ευτυχίαις περιβάλλει τους αυτήι χρωμένους. Όπως βλέπουμε και στην "Υπέρ Παλαμήδους Απολογία", υποθέσεις μπορεί να κάνει ο οποιοσδήποτε. Δεν πρέπει όμως να δίνουμε πίστη σε όσους διατυπώνουν γνώμες, αλλά σε όσους ξέρουν την αλήθεια. ούτε την δόξαν της αληθείας πιστοτέραν νομίζειν, αλλά ταναντία την αλήθειαν της δόξης. Βέβαια τι είναι αλήθεια και με ποια κριτήρια την εντοπίζουμε κανένας από τους φιλοσόφους δεν μας έχει ξεκαθαρίσει με τρόπο πειστικό εδώ και δυόμισι χιλιάδες χρόνια.

Αν δεν μπορούμε να βασίσουμε την ευτυχία μας στην γνώμη, πού πρέπει να την βασίζουμε; Στην Απολογία ο Γοργίας μιλά για αρετή, φιλοπατρία, ελευθερία, σοφία, δίκαιη κρίση και μάλιστα φέρνει σε αντίθεση την αρετή με τον πλούτο, ισχυρίζεται δε ότι τον πλούτο τον προτιμούν όσοι είναι δούλοι των ηδονών. Δεν είναι ξεκάθαρη όμως, τουλάχιστον για μένα, η σχέση της ευτυχίας με την αρετή. Ο φιλόσοφος δε μας εξηγεί σε βάθος την σκέψη του.

Ένα άλλο σημείο από το "Ελένης Εγκώμιον" που μου κάνει εντύπωση και αξίζει ίσως να αναφερθεί έχει να κάνει με τη δύναμη: Η φύση λέει ότι το αδύναμο δεν μπαίνει εμπόδιο στο δυνατό, αλλά το δυνατό κυριαρχεί στο αδύναμο και το πηγαινοφέρνει: μπροστά πάει η δύναμη, ξοπίσω της η αδυναμία. Μη μας κάνει τόσο εντύπωση ο Θουκυδίδης λοιπόν, φαίνεται ότι η σημασία της δύναμης είναι γνωστή στον αρχαίο κόσμο. Εξάλλου, ο ίδιος ο Θουκυδίδης φέρεται να έχει εντυπωσιαστεί από τον Γοργία αλλά και να έχει επηρεαστεί από αυτόν.

Από τη φυσική, τη στρατιωτική, την οικονομική και την πολιτική δύναμη, ας στραφούμε στη δύναμη του έρωτα: ο έρωτας εξαναγκάζει τον άνθρωπο, ο σκόπιμος σχεδιασμός αίρεται και η φύση επιβάλλει τον δικό της τρόπο. Ατύχημα και όχι σφάλμα της κρίσης ο έρωτας που έχει αρνητικές συνέπειες και ως τέτοιο δεν πρέπει να επιφέρει κατάκριση. Ο έρωτας δεν έχει να κάνει με την προσωπική μας βούληση; είναι κάτι που παθαίνουμε, ευτύχημα ή ατύχημα και συνεπώς δεν υπάρχει προσωπική ευθύνη στον ερωτευμένο.

Κλείνοντας, ξαναγυρίζω στο ζήτημα της αλήθειας. Άλλωστε, σύμφωνα με τον Σέξτο Εμπειρικό, στο "Περί Του Μη Όντος Ή Περί Φύσεως" ο Γοργίας ουσιαστικά απορρίπτει την ύπαρξη κριτηρίου για την αλήθεια. Εφόσον δε θεωρεί ότι το ον υπάρχει, ή αν υπάρχει μπορεί να γνωρισθεί, ή αν γνωρισθεί μπορεί να μεταδοθεί στους άλλους, τότε δεν μπορεί να υπάρξει και κριτήριο περί αλήθειας. Ουσιαστικά αυτό εξηγεί και γιατί ο Γοργίας ασχολείται με τη ρητορική, δηλαδή με το να εγκωμιάζει ή να ψέγει. Από τη στιγμή που η αναζήτησή της αλήθειας τίθεται εκτός του πεδίου της ύπαρξης, της γνώσης και της επικοινωνίας, αυτό που απομένει στον διανοητή είναι η δύναμη του λόγου με την οποία μπορεί να καταστήσει τους άλλους δούλους στην τέχνη της πειθούς με τη θέληση τους.

Η τεράστια δύναμη της πειθούς, που είναι πειστική και όχι διδακτική, αν δεχτούμε την διάκριση που κάνει ο Πλατωνικός Γοργίας, γίνεται το κέντρο της εργασίας του Σοφιστή-Σοφού Γοργία. Καταλαβαίνουμε έτσι και τη διαφορά με τον Πλάτωνα ο οποίος θεωρούσε ότι αλήθεια υπάρχει, μπορεί να γνωρισθεί και μπορεί να μεταδοθεί. Ανακάλυψε όμως ο Πλάτωνας την αλήθεια, την γνώρισε και τη μετάδωσε με το έργο του, ή έβαλε τη γνώμη του στη θέση της αλήθειας; Σε μια τέτοια περίπτωση ο Γοργίας αναδεικνύεται περισσότερο τίμιος, αφού μας εξηγεί εξαρχής ότι τέχνη του είναι η πειθώ. Ταυτόχρονα, αναδεικνύεται κατεξοχήν πολιτικός, γιατί η πειθώ προϋποθέτει μια κοινωνία στην οποία προσπαθεί ο ένας να πείσει τον άλλο. Άλλωστε, τι παρά παρακαταθήκη στον νομικό πολιτισμό αποτελεί η επιμονή στην Απολογία για αποδείξεις κατά τη δίκη πριν αποφασισθεί η ενοχή του κατηγορουμένου;