Μόλις τελείωσα ένα κείμενο του μεγάλου φιλοσόφου Berkeley. Αυτός ήταν ένας επίσκοπος που έζησε γύρω στο 1700 στην Ιρλανδία και οι ιδέες του προκάλεσαν έκπληξη γιατί δίδασκε πως τα πράγματα δεν υπάρχουν παρά μόνο μέσα στο μυαλό μας. Από μικρός θυμάμαι πως μου είχε κάνει ιδιαίτερη εντύπωση και μέσα μου είχα εκτίμηση για το όνομά του. Να που έφτασε ο καιρός λοιπόν να διαβάσω ένα κείμενό του για τις Αρχές της Ανθρώπινης Γνώσης, από την συλλογή φιλοσοφικών κειμένων Philosophy, The Classic Readings των Cooper και Fosl.
Το κείμενο είναι όντως εξαιρετικό. Η ιδιοφυΐα του φιλοσόφου είναι ανάγλυφη. Η ευστοχία της σκέψης του όταν μιλάει για το πως όλα αυτά που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας, όπως είναι τα χρώματα, τα σχήματα ή οι ήχοι, υπάρχουν μόνο μέσα στο μυαλό μας είναι μοναδική. Πραγματικά, με απαράμιλλο τρόπο κάνει θρύψαλα τον σχολαστικισμό που είχε τις ρίζες του σε ένα κομμάτι της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, αφού αποδεικνύει πως τα εννοιολογικά του εργαλεία στερούνται πραγματικότητας.
Για κακή του τύχη ο καλός επίσκοπος γεννήθηκε σε μια εποχή που οι νευροεπιστήμες δεν είχαν αναπτυχθεί. Με τη σκέψη του έφτασε στο σημείο που μπορούσε να φτάσει ένας άνθρωπος της εποχής του. Αμφισβήτησε το πιο διαδεδομένο κοσμοείδωλο αλλά δε σταμάτησε εκεί. Χωρίς να έχει τις γνώσεις των νευροεπιστημών και της σύγχρονης φυσικής που θα του έδιναν μια άλλη διέξοδο στη σκέψη του, δοκιμάζει να δώσει απάντηση στο πρόβλημα που ανακύπτει περί την φύση του κόσμου χρησιμοποιώντας τα εργαλεία που είχε διαθέσιμα και πέφτει σε λάθη παρόμοια με αυτά που η ιδιοφυΐα του μόλις είχε αναδείξει. Γιατί αποδέχεται άυλες και απλές ψυχές και έναν Θεό, χρησιμοποιώντας την χριστιανική θεολογία της εποχής. Και με αυτά τα εργαλεία δίνει τις απαντήσεις του, αλλά με τρόπο που τον αφήνει έκθετο σε σοβαρές αντιρρήσεις και αμφισβητήσεις. Γιατί οι λύσεις που δίνει δεν είναι τόσο στέρεες όσο οι αντιρρήσεις με τις οποίες αποδομεί την προηγούμενη από αυτόν φιλοσοφία.
Έχω ξαναγράψει πως ακολουθώ τους Σκεπτικούς. Ως Σκεπτικός λοιπόν θα έμενα στην απορία, αντί να προσπαθούσα να δώσω λύσεις εκεί που δεν υπάρχει στέρεο έδαφος. Θα κρατούσα τις αποδείξεις του για το εσφαλμένο των απόψεων που πολεμεί, αλλά δε θα προχωρούσα παραπέρα, γιατί τα εργαλεία που χρησιμοποιεί κάθε άλλο παρά αυτονόητα είναι. Θα στεκόμουν με ένα "δεν ξέρω" μπροστά στο τεράστιο πρόβλημα της φυσικής πραγματικότητας, και δε θα δεχόμουν να προχωρήσω σε εικασίες τις οποίες θα πρόβαλα ως πραγματικότητα. Ή, αν διατύπωνα εικασίες, θα έλεγα πως είναι εικασίες και δε θα τις μπέρδευα με την αντικειμενική πραγματικότητα.
Πολύ απόλυτο ακούγεται αυτό το "εγώ δε θα δεχόμουν" και το "εγώ θα στεκόμουν". Καταλαβαίνω τον γλυκό πειρασμό του μυαλού να προτείνει μια θεωρία και να την αποδεχτεί χωρίς ερωτήματα ως αλήθεια. Αναμφισβήτητα το έχω κάνει και εγώ το λάθος αυτό. Θέλει σκληρή εξάσκηση για να σκέφτεται κανείς με τον τρόπο των Σκεπτικών. Αν δεν το καταφέρνω κάποιες φορές, συγχωρήστε την αδυναμία μου.
Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με τον Νίτσε. Ενώ η ιδιοφυΐα του είναι μοναδική όταν κριτικάρει τους προηγούμενους φιλοσόφους, δεν έχει τις ίδιες απαιτήσεις για αποδεδειγμένα επιχειρήματα όταν προχωρά στις εικασίες του περί της ηθικής, περί της προέλευσής της και του νοήματός της. Έτσι, εικάζει για το νόημα λέξεων όπως "ευγενής" και "καλός" χωρίς να μας πείθει με τις αποδείξεις του περί των εικασιών του. Για έναν άνθρωπο που έχει κάνει εξαιρετικά σοβαρή δουλειά, τα γραφόμενά του φαίνονται χτυπητά ανεπαρκή όταν αφορά τις νέες ιδέες που προτείνει περί του καλού και του κακού, περί της αριστοκρατίας και της πλέμπας, περί της σωστής ιεραρχίας των αξιών.
Δε λέω πως έχει άδικο. Λέω πως δεν προσφέρει απλόχερα τις τρανταχτές αποδείξεις και την πολυσέλιδη τεκμηρίωση που θα μας έπειθε για την ιστορική βάση των ισχυρισμών του. Αυτός, που κατηγορεί τους άλλους για ανιστορική φιλοσοφία, είναι παραδόξως ανιστορικός όταν έρχεται στην ιστορική ερμηνεία του για τις ρίζες και την εξέλιξη της ηθικής.
Λέει, ο Νίτσε, πως οι ευγενείς ήταν άνθρωποι σκληροί και περήφανοι, που δημιουργούσαν αξίες και στέκονταν πάνω από την πλέμπα η οποία έδωσε έμφαση στην αλληλεγγύη και την αγάπη, την ειρήνη και τη δικαιοσύνη για να καταφέρει να επιβιώσει. Λέει πως η πλέμπα κατέκτησε τον κόσμο μέσω του Χριστιανισμού. Αλλά πού βρίσκεται η τεκμηρίωση για όλους αυτούς τους ιστορικούς ισχυρισμούς; Στα βιβλία που διάβασα βρήκα μόνο εικασίες. Πουθενά δε βρήκα την αναγκαία τεκμηρίωση.
Μπορεί και να αδικώ τον Νίτσε και να έχει κάνει σοβαρότατη μελέτη στις προσωπικές του σημειώσεις ή σε κάποιο βιβλίο που δεν αγόρασα εγώ. Όμως, έτσι όπως έχουν τα έργα του που διάβασα, δε μπορώ να πω πως με πείθουν στο τόσο κρίσιμο για αυτόν κομμάτι της φιλοσοφίας του, αυτό της Ηθικής. Παραμένω λοιπόν με τους Σκεπτικούς, με την απορία και την εποχή τους.
Υ.Γ. Με έκπληξη διαπίστωσα πως είχε εξαντληθεί η Γενεαλογία της Ηθικής και το Ίδε ο Άνθρωπος από τον Παπασωτηρίου του Mall. Ελπιδοφόρο που υπάρχει κόσμος που θέλει να διαβάσει αυτά τα βιβλία! Και μην πείτε οι απαισιόδοξοι πως δεν ξέρουμε πώς θα τα χρησιμοποιήσουν και τι θα καταλάβουν αυτοί που τα αγόρασαν!
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου