Φρειδερίκος Νίτσε: η αρχή

Αυτές τις μέρες διάβασα το Πέρα από το Καλό και το Κακό, το Λυκόφως των Ειδώλων, το Αυτά είπε ο Ζαρατούστρα, το Περί Αλήθειας και Ψεύδους από Εξωηθικής Άποψης καθώς και τη Φιλοσοφία στην Τραγική Εποχή των Ελλήνων. Αλλά ας τα πάρουμε από την αρχή.

Είμαι στο Mall. Περιμένω την παρέα μου που αργεί υπερβολικά. Στο μεταξύ κάνω βόλτες στο Public και τον Παπασωτηρίου. Το μάτι μου πέφτει στα έργα του Γερμανού φιλόσοφου. Ξέρω ότι είναι ένας αισιόδοξος μηδενιστής. Μέχρι τώρα δεν είχα ασχοληθεί μαζί του για διάφορους λόγους. Όμως τώρα η αισιοδοξία του με γοητεύει. Θέλω να δω πώς είναι ο αισιόδοξος μηδενισμός, πώς μπορεί κανείς να αντλήσει αισιοδοξία από την έλλειψη νοήματος που χαρακτηρίζει το σύμπαν. Θέλω να δω αν μπορώ να πειστώ. Αγοράζω μερικά βιβλία και ξεκινάω την ανάγνωση.

Αρχίζω με το Πέρα από το Καλό και το Κακό. Και εκεί, στην αρχή, ο Νίτσε κερδίζει τον σεβασμό μου. Η σοβαρότητα με την οποία φιλοσοφεί, η βαθύτητα της σκέψης του, το πόσο εύστοχος είναι με κερδίζει. Αν δεν είχε γράψει τίποτα άλλο, παρά μόνο την αρχή του Πέρα από το Καλό και το Κακό, αυτό θα ήταν αρκετό για να καταταχθεί ανάμεσα στους μεγάλους φιλοσόφους της ανθρωπότητας. Γιατί εκεί θέτει το πρόβλημα της αλήθειας από μία σκοπιά εξαιρετικά πρωτότυπη. Και πάει κόντρα στους προηγούμενους φιλοσόφους, γιατί τάσσεται με την πλευρά του ψεύδους.

Ο Νίτσε διακρίνει στον κόσμο έλλειψη νοήματος. Βλέπει πως τα ανθρώπινα όντα μπλέκουν μες στα ψέματα, πως θεωρούν ψέματα ως ζωτικές αλήθειες, πως η ίδια η ζωή χρησιμοποιεί τα ψέματα για να προχωρήσει. Και επειδή εκ της πραγματικότητας το ψέμα αποκτά κρίσιμη αξία για τη ζωή, ο Νίτσε το βλέπει θετικά.

Η πρωτοτυπία στη σκέψη του έγκειται στο ότι πρώτος αυτός σκέφτεται να θέσει το ερώτημα γιατί αναζητούμε την αλήθεια και το ποια αξία έχει ή πρέπει να έχει αυτή. Συνήθως όλοι δίνουμε μεγάλη βάση στην αλήθεια, αλλά δεν έχουμε κάτσει να αναρωτηθούμε για αυτό. Γιατί το κάνουμε; Πρέπει να το κάνουμε; Όλοι θα θέλαμε να ξέρουμε την αλήθεια, οι πιο πολλοί φιλόσοφοι έχουν αναρωτηθεί για το ποια είναι η αλήθεια και προσπάθησαν να περιγράψουν την αλήθεια όπως εκείνοι νόμισαν ότι είναι, αλλά κανείς δεν κάθησε να αναρωτηθεί πριν μπει στη διαδικασία ανακάλυψης της αλήθειας.

Τι είναι αυτό που μέσα μας θέλει την αλήθεια; Από εδώ πρέπει να ξεκινήσουμε για να μην πέσουμε σε καμία παγίδα ενώ θα ψάχνουμε την αλήθεια. Ο πάντα φιλύποπτος, ο σωστός επιστήμονας, θέτει υπό σκληρή κριτική την ίδια του τη διάθεση για αναζήτηση πριν ξεκινήσει αυτήν την αναζήτηση. Και αυτό δε σκέφτηκε να το κάνει κανείς πριν τον Νίτσε. Από το γεγονός ότι αυτός λειτούργησε τόσο επιστημονικά, αναγνωρίζω πως πρόκειται για έναν φιλόσοφο ανωτάτης κλάσης, ένα σημαντικότατο πνεύμα που με κάνει να θαυμάζω τη σοβαρότητα που έχουν οι Γερμανοί για τη δουλειά τους.

Ξετυλίγοντας το κουβάρι που κρύβεται μέσα μας καθώς εξετάζουμε κριτικά τι είναι αυτό που μέσα μας θέλει την αλήθεια, γιατί δίνουμε αξία σε αυτήν και όχι στην πιθανότητα ή την αναλήθεια, ο Νίτσε νιώθει σα να στέκεται μπροστά σε μια φρικτή Σφίγγα, σαν άλλος Οιδίποδας αλλά και σα να γίνεται ο ίδιος αυτή η Σφίγγα που με επιμονή θέτει το επικίνδυνο ερώτημα στον ίδιο και στην υπόλοιπη ανθρωπότητα. Στάσου και συ, αναγνώστη, μπροστά στη Σφίγγα που μας θέτει το ερώτημα και αναρωτήσου: Γιατί θέλουμε την αλήθεια; Γιατί να θεωρούμε πως υπάρχει αξία στην αλήθεια; Μήπως υπάρχει αξία στο ψέμα; Στην αβεβαιότητα; Τι αξία υπάρχει σε αυτά; Συλλογίσου πάνω σε αυτά τα ερωτήματα, γιατί εδώ βρίσκεται το ζουμί αυτής της ανάρτησης.

Με έναν έξυπνο τρόπο ξεφεύγει διαμιάς από όλες τις σαγήνες των ιδεαλιστών και αναγνωρίζει αξία και μάλιστα ζωτική μιας και είναι απαραίτητα για την ίδια τη ζωή στο ψέμα και την άγνοια. Ξεκινώντας από την ίδια τη ζωή αρχίζει και βλέπει κριτικά τους προηγούμενους από αυτόν φιλοσόφους και χρησιμοποιεί την ψυχανάλυση για να δει πίσω από αυτά που είπαν, σε αυτά που τους οδήγησαν να μιλήσουν έτσι όπως μίλησαν. Αναγνωρίζει τη σημασία του υποσυνείδητου και του ασυνείδητου στην φιλοσοφία και προσπαθεί να τα περιλάβει στη σκέψη του θεωρώντας τις φιλοσοφικές θεωρίες των προηγούμενων φιλοσόφων την κορυφή του παγόβουνου που αποτελείται κυρίως από το ασυνείδητο και το υποσυνείδητό τους.

Ο Νίτσε είναι αρκετά θαρραλέος γιατί δέχεται να σκεφτεί εκεί που υπάρχει έλλειψη βεβαιοτήτων, δέχεται να παλέψει με τα ίσως και να φιλοσοφήσει πάνω σε αυτά που μέχρι τότε θάβονταν κάτω από το χαλί. Επαναλαμβάνω: Αν σταματούσε εδώ, αν δεν έλεγε τίποτε άλλο, πάλι θα ήταν ένας εκ των κορυφαίων διανοητών στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Στη συνέχεια του πρώτου κεφαλαίου του Πέρα από το Καλό και το Κακό ο Νίτσε ασκεί σοβαρή κριτική στους μεγάλους προκατόχους του. Η ευστοχία των ενστάσεών του είναι απαράμιλλη. Από την κριτική του δεν διαφεύγει ούτε ο τρόπος με τον οποίον πολλοί διανοητές στην εποχή του (αλλά και στην εποχή μας) αντιμετώπιζαν την Φυσική. Οι επιστημονικές θεωρίες περιγράφουν ή εξηγούν τον κόσμο; Μη μπλέκετε απλές περιγραφές με ουσιαστικές εξηγήσεις. Αναγνωρίστε τις περιγραφές σας για αυτό που είναι, λέει με σοβαρότητα ο συγγραφέας. Συνεχίστε μέχρι να βρείτε τις εξηγήσεις που το πνεύμα σας ζητάει, συμπληρώνω εγώ. Αν μπορούν να βρεθούν.

Κάπου εκεί, μέσα δηλαδή στην κριτική που ασκεί στους φιλοσόφους, διατυπώνει την αντίληψη πως οι ηθικές (ή μη) προθέσεις κάθε φιλοσόφου καθορίζουν το φιλοσοφικό του έργο. Αν θέλουμε να καταλάβουμε το γιατί ένας φιλόσοφος διατύπωσε τις θεωρίες του, πρέπει να κοιτάξουμε στο πού αυτές αποβλέπουν από ηθικής άποψης, σύμφωνα με τον Νίτσε. Εδώ μπαίνει η αρχή για αυτό που τον απασχόλησε με τόση ένταση στο έργο του: την ηθική και τη χρήση της ή την κατάχρησή της από τον άνθρωπο.