Ορέστης, Ευριπίδη

Πριν το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου ο Ευριπίδης στοχάζεται πάνω στη φύση των δεινών που μας βρίσκουν.

Λοξίᾳ δὲ μέμφομαι,

ὅστις μ' ἐπάρας ἔργον ἀνοσιώτατον,

τοῖς μὲν λόγοις ηὔφρανε, τοῖς δ' ἔργοισιν οὔ.

Ο θεός αποδεικνύεται Ἀμαθέστερός γ' ὢν τοῦ καλοῦ καὶ τῆς δίκης. Αλλά τι μπορούμε οι άνθρωποι να κάνουμε; Δουλεύομεν θεοῖς, ὅ τι ποτ' εἰσὶν οἱ θεοί. 

Έχει δίκιο όμως ο πολίτης να κατηγορεί τη μοίρα του; Λοξίᾳ δὲ μέμφομαι

Μήπως φταίει ο Απόλλωνας και για τον πόλεμο; Δεν πρέπει οι πολίτες που σε μια δημοκρατία αποφασίζουν να σκεφτούν καλά πριν οδηγηθούν σε ενέργειες που μπορεί να έχουν καταστροφικές συνέπειες;

Εκτός από τα δεινά που μας βρίσκουν, στοχάζεται όμως ο ποιητής και στη σύγκρουση ανθρώπινου νόμου και ανθρώπινου πάθους / θείου νόμου. Η Αντιγόνη του Σοφοκλή έχει μείνει διάσημη για την παρουσίαση του ζητήματος αλλά και στον Ορέστη του Ευριπίδη βλέπουμε ανάγλυφα το ζήτημα στις πολιτικές του διαστάσεις μέσα από τον λόγο του Τυνδάρεω. Υπερασπίζομαι τον νόμο, γιατί αν δεν το κάνω, ο φόνος θα καταστρέψει και την πόλη και όλη τη γη. Πού σταματά το κακό αν με φόνο εκδικούμαστε τον φόνο; Ποιος θα σταματήσει τον φαύλο κύκλο αν όχι ο νόμος που φτιάχνουμε ως πολιτισμένη κοινωνία που ορίζει την τιμωρία των δολοφόνων;

Ἀμυνῶ δ', ὅσονπερ δυνατός εἰμι, τῷ νόμῳ,

τὸ θηριῶδες τοῦτο καὶ μιαιφόνον

παύων, ὃ καὶ γῆν καὶ πόλεις ὄλλυσ' ἀεί.

Απεχθάνομαι τη μοιχεία των δύο κόρων μου, απεχθάνομαι το έγκλημα της Κλυταιμνήστρας, αλλά οι πρόγονοί μας ήξεραν τι έκαναν όταν θέσπισαν την τιμωρία των δραστών.

Ἐρήσομαι δέ, Μενέλεως, τοσόνδε σε·

εἰ τόνδ' ἀποκτείνειεν ὁμόλεκτρος γυνή,

χὡ τοῦδε παῖς αὖ μητέρ' ἀνταποκτενεῖ,

κἄπειθ' ὁ κείνου γενόμενος φόνῳ φόνον

λύσει, πέρας δὴ ποῖ κακῶν προβήσεται;

Καλῶς ἔθεντο ταῦτα πατέρες οἱ πάλαι·

ἐς ὀμμάτων μὲν ὄψιν οὐκ εἴων περᾶν

οὐδ' εἰς ἀπάντημ', ὅστις αἷμ' ἔχων κυροῖ,

φυγαῖσι δ' ὁσιοῦν, ἀνταποκτείνειν δὲ μή.

Δύο διαφορετικές οπτικές για την συγκρότηση της  Πολιτείας, ή αλλιώς της ελληνικότητας, συγκρούονται.

Τυνδάρεως

(Ἑλληνικόν τοι) καὶ τῶν νόμων γε μὴ πρότερον εἶναι θέλειν.

Μενέλαος

Πᾶν τοὐξ ἀνάγκης δοῦλόν ἐστ' ἐν τοῖς σοφοῖς.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η επίλυση του διλήμματος δια της επιείκειας. Θα σταθώ εκεί και δε θα σχολιάσω τα υπόλοιπα, τα σχετικά με τον γάμο και την οικογένεια, τον ρόλο της γυναίκας στη ζωή του άνδρα, τη συμπεριφορά και τα κίνητρα του όχλου, την αντιμετώπιση του δήμου από τον ηγέτη, τη δειλία και τη δολιότητα των πολιτικών, πράγματα που δείχνουν ανάγλυφα πόσο λίγο έχουμε αλλάξει από εκείνα τα χρόνια. Άλλωστε, ο Τρωικός Πόλεμος έγινε ὡς ἀπαντλοῖεν χθονὸς / ὕβρισμα θνητῶν ἀφθόνου πληρώματος.

(Στην φωτογραφία ο περίφημος πάπυρος που έχει τη μουσική σημειογραφία για το διάσημο σημείο: Ὁ μέγας ὄλβος οὐ μόνιμος ἐν βροτοῖς) 

Ηλέκτρα, Ευριπίδη

Τελείωσα την ανάγνωση της τραγωδίας με μεγάλη δυσκολία εξαιτίας του βίαιου χαρακτήρα της. Η βία και η αδικία κυριαρχεί στο έργο όπως κυριαρχεί και στη ζωή. Το έργο γράφεται εν μέσω του Πελοποννησιακού Πολέμου, πιθανότατα προς το τέλος της Σικελικής εκστρατείας. Δε θα θεωρήσω άτοπο να σκεφτώ ότι ο Ευριπίδης επιχειρεί με το έργο αυτό να μιλήσει στους Αθηναίους για θέματα που άπτονται του μέλλοντος της πόλης τους, αναζητώντας τα όρια στη βία, δηλαδή τον πόλεμο, και κρίνοντας τα κίνητρα πίσω από τις πολιτικές αποφάσεις. Ως προς το τελευταίο, εφιστά την προσοχή στην ύβρι που διαπράττει όποιος με τον πλούτο νομίζει ότι είναι κάποιος. Ο χαρακτήρας έχει σημασία, αυτός είναι μόνιμος, τα χρήματα παραμένουν για λίγο.

  ὃ δ' ἠπάτα σε πλεῖστον οὐκ ἐγνωκότα,

  ηὔχεις τις εἶναι τοῖσι χρήμασι σθένων·

  τὰ δ' οὐδὲν εἰ μὴ βραχὺν ὁμιλῆσαι χρόνον.

  ἡ γὰρ φύσις βέβαιος, οὐ τὰ χρήματα.

  ἣ μὲν γὰρ αἰεὶ παραμένουσ' αἴρει κακά·

  ὁ δ' ὄλβος ἀδίκως καὶ μετὰ σκαιῶν ξυνὼν

  ἐξέπτατ' οἴκων, σμικρὸν ἀνθήσας χρόνον.

 Μετά από πολλές στροφές στη σκέψη του, ιδιαίτερα όσον αφορά τα κίνητρα και τελικά την ενοχή της Κλυταιμνήστρας και τη σφοδρότητα του πάθους της Ηλέκτρας, μας αποκαλύπτει την περίφημη αλήθεια για τον Τρωικό -και κάθε- πόλεμο:

 Ἑλένη τε θάψει· Πρωτέως γὰρ ἐκ δόμων

  ἥκει λιποῦσ' Αἴγυπτον οὐδ' ἦλθεν Φρύγας·

  Ζεὺς δ', ὡς ἔρις γένοιτο καὶ φόνος βροτῶν,

  εἴδωλον Ἑλένης ἐξέπεμψ' ἐς Ἴλιον.

Και καταλήγει ότι η μοίρα και οι άσοφες γνώμες των θεών καθοδηγούν τη ζωή των ανθρώπων. Το αποτέλεσμα, το είδαμε.

  μοῖρά τ' ἀνάγκης ἦγ' ᾗ τὸ χρεών,

  Φοίβου τ' ἄσοφοι γλώσσης ἐνοπαί. 

Νομίζω ότι με αυτό το έργο μας καλεί να σκεφτούμε για τα κίνητρά μας και μας προειδοποιεί πως αν δε βάλουμε όριο στο πάθος μας και δε ζήσουμε με περίσκεψη και δικαιοσύνη η ζωή μας δε θα εξελιχθεί όπως θα θέλαμε.

Κύκλωψ, Ευριπίδη

 Οι πρώτες ερωτήσεις που κάνει ο Οδυσσέας για τους κατοίκους στην Αίτνα της Σικελίας είναι πού έχουν την πόλη τους, πώς κυβερνώνται, πού έχουν τα χωράφια τους και αν φτιάχνουν κρασί. Τον ενδιαφέρει δηλαδή το επίπεδο του πολιτισμού τους. Και φυσικά φρίττει όταν μαθαίνει ότι είναι απολίτιστοι, χωρίς κυβέρνηση, χωρίς γεωργία, χωρίς οινοποιία, κανίβαλοι. 

Δεν είναι τυχαίο που ο Ευριπίδης βάζει στο στόμα αυτών των αγροίκων τα περίφημα λόγια τα σχετικά με τον πλούτο:

Ὁ πλοῦτος, ἀνθρωπίσκε, τοῖς σοφοῖς θεός,

τὰ δ' ἄλλα κόμποι καὶ λόγων εὐμορφία.

Και συνεχίζει:

Ἁγὼ οὔτινι θύω πλὴν ἐμοί, θεοῖσι δ' οὔ,

καὶ τῇ μεγίστῃ, γαστρὶ τῇδε, δαιμόνων.

Ὡς τοὐμπιεῖν γε καὶ φαγεῖν τοὐφ' ἡμέραν,

Ζεὺς οὗτος ἀνθρώποισι τοῖσι σώφροσιν,

λυπεῖν δὲ μηδὲν αὑτόν. Οἳ δὲ τοὺς νόμους

ἔθεντο ποικίλλοντες ἀνθρώπων βίον,

κλαίειν ἄνωγα· τὴν ἐμὴν ψυχὴν ἐγὼ

οὐ παύσομαι δρῶν εὖ, κατεσθίων γε σέ.

Πρόκειται για στάση ζωής, το να βάζει κανείς την καλοπέρασή του πάνω από οτιδήποτε, να μετράει τα πάντα με μέτρο τον πλούτο, να προσπαθεί με κάθε τρόπο να μη λυπάται. Σε αυτόν τον τρόπο ζωής ο Ευριπίδης αντιπαραθέτει δια του Οδυσσέα μια άλλη στάση ζωής βαθιά πολιτική και ανθρώπινη. Σε τέτοιο βαθμό που και οι ίδιοι οι θεοί κρίνονται από το αν υπερασπίζονται τους αδύνατους.

Σύ τ', ὦ φαεννὰς ἀστέρων οἰκῶν ἕδρας

Ζεῦ ξένι', ὅρα τάδ'· εἰ γὰρ αὐτὰ μὴ βλέπεις,

ἄλλως νομίζῃ Ζεὺς τὸ μηδὲν ὢν θεός.

Χωρίς να κάνει πολιτική ανάλυση, πρόκειται άλλωστε για σατυρικό δράμα και όχι για τραγωδία, ο Οδυσσέας επιλέγει να κινδυνέψει ο ίδιος για να κάνει αυτό που είναι δίκαιο και να σώσει τους συντρόφους του.

Καίτοι φύγοιμ' ἂν κἀκβέβηκ' ἄντρου μυχῶν·

ἀλλ' οὐ δίκαιον ἀπολιπόντ' ἐμοὺς φίλους

ξὺν οἷσπερ ἦλθον δεῦρο σωθῆναι μόνον.

Και όλα αυτά ενώ διαρκώς τονίζονται οι χαρές της ζωής με τη συνεχή αναφορά στον θεό Διόνυσο. "Μέγιστος ἀνθρώποισιν ἐς τέρψιν βίου." Η χαρά και η ομορφιά δεν είναι ασύμβατες με τη δικαιοσύνη και την αρετή.

Ο Αλκιβιάδης και οι χαρές της ζωής

Με αφορμή τη γνωστή προσβολή του Αριστοφάνη στον Αλκιβιάδη (Αχαρνής, στ. 716) βλέπω ότι παραμένω αμφίθυμος απέναντι στον χαρισματικό Αθηναίο πολιτικό. Η ιστορία του είναι γνωστή. Με την ευφυΐα του γοήτευε τους Αθηναίους τους οποίους και υπηρέτησε ως στρατηγός με αποτελεσματικότητα. Τα κίνητρά του αμφισβητήθηκαν και δημιούργησε εχθρότητες. Η ανάκλησή του σχετίζεται με την καταστροφή του αθηναϊκού στρατού στη Σικελία. Για να αποφύγει την καταδίκη συμμάχησε με τους Σπαρτιάτες και τους Πέρσες οι οποίοι τον αξιοποίησαν. Η φιλοδοξία και ο ναρκισσισμός του πήγαιναν χέρι - χέρι με την υψηλότατη νοημοσύνη του και την αγάπη του για τις χαρές της ζωής.

Δεν είναι ότι ο Αριστοφάνης στέκεται απέναντι στις χαρές της ζωής και για αυτό επιτίθεται στον νεαρό Αλκιβιάδη. Στους Αχαρνής ο Δικαιόπολις χαίρεται τη ζωή και την ειρήνη που προσφέρει σε όλους τη δυνατότητα να χαρούν τη ζωή. Συμμετέχει σε συμπόσια, εκθειάζει νόστιμα φαγητά, πίνει κρασί, επιθυμεί την παρέα ωραίων γυναικών. Μας λέει όμως ότι υπάρχουν διαφορετικοί τρόποι για να κυνηγήσει κανείς τις χαρές της ζωής. Και εκεί έρχεται σε αντίθεση με τον Αλκιβιάδη.

Για τον Αριστοφάνη μπορεί κανείς να χαρεί τη ζωή και να είναι ωφέλιμος στους πολλούς ταυτόχρονα, βάζοντας το κοινό συμφέρον και το δίκαιο πάνω από την προσέγγιση που δε λαμβάνει υπόψη τις συνέπειες των επιλογών του ενός στον δήμο.

Αχαρνής, Αριστοφάνη

 ἐξ οὗ γε χοροῖσιν ἐφέστηκεν τρυγικοῖς ὁ διδάσκαλος ἡμῶν,

οὔπω παρέβη πρὸς τὸ θέατρον λέξων ὡς δεξιός ἐστιν·

διαβαλλόμενος δ᾽ ὑπὸ τῶν ἐχθρῶν ἐν Ἀθηναίοις ταχυβούλοις,

ὡς κωμῳδεῖ τὴν πόλιν ἡμῶν καὶ τὸν δῆμον καθυβρίζει,

ἀποκρίνασθαι δεῖται νυνὶ πρὸς Ἀθηναίους μεταβούλους.

φησὶν δ᾽ εἶναι πολλῶν ἀγαθῶν ἄξιος ὑμῖν ὁ ποιητής,

παύσας ὑμᾶς ξενικοῖσι λόγοις μὴ λίαν ἐξαπατᾶσθαι,

μήθ᾽ ἥδεσθαι θωπευομένους, μήτ᾽ εἶναι χαυνοπολίτας.

πρότερον δ᾽ ὑμᾶς ἀπὸ τῶν πόλεων οἱ πρέσβεις ἐξαπατῶντες

πρῶτον μὲν ἰοστεφάνους ἐκάλουν· κἀπειδὴ τοῦτό τις εἴποι,

εὐθὺς διὰ τοὺς στεφάνους ἐπ᾽ ἄκρων τῶν πυγιδίων ἐκάθησθε.

εἰ δέ τις ὑμᾶς ὑποθωπεύσας λιπαρὰς καλέσειεν Ἀθήνας,

ηὕρετο πᾶν ἂν διὰ τὰς λιπαράς, ἀφύων τιμὴν περιάψας.

ταῦτα ποιήσας πολλῶν ἀγαθῶν αἴτιος ὑμῖν γεγένηται,

καὶ τοὺς δήμους ἐν ταῖς πόλεσιν δείξας ὡς δημοκρατοῦνται.

τοιγάρτοι νῦν ἐκ τῶν πόλεων τὸν φόρον ὑμῖν ἀπάγοντες

ἥξουσιν ἰδεῖν ἐπιθυμοῦντες τὸν ποιητὴν τὸν ἄριστον,

ὅστις παρεκινδύνευσ᾽ εἰπεῖν ἐν Ἀθηναίοις τὰ δίκαια.

Πρόκειται για άλλο ένα κατεξοχήν πολιτικό κείμενο του Αριστοφάνη, το παλαιότερο σωζόμενο έργο του εικοσάχρονου τότε κωμικού. Σημειώνω τρία πράγματα: ο ποιητής παίρνει θέση για το πώς πρέπει να διοικείται η πόλη, διατυπώνει άποψη για τον Πελοποννησιακό Πόλεμο που τελικά διέλυσε την αθηναϊκή δημοκρατία και εξηγεί πώς εκείνος βλέπει τον ρόλο του ποιητή μη διστάζοντας να ασκήσει κριτική στον ήδη καταξιωμένο Ευριπίδη. 

Ρόλος του ποιητή είναι να ωφελεί τον δήμο λέγοντας την αλήθεια, ξεμπροστιάζοντας όσους με την κολακεία επιχειρούν να εξαπατήσουν τους πολλούς.

Ο πόλεμος φέρνει οφέλη σε λίγους που παρακινούν τους νέους να θυσιαστούν ενώ οι ίδιοι αποφεύγουν την πρώτη γραμμή. Η ειρήνη και η χαρά της ζωής για τον λαό και όχι για τους λίγους είναι προτιμότερες από έναν πόλεμο για τον οποίον έχουν ευθύνες και οι Αθηναίοι, ειδικά με τον τρόπο που συμπεριφέρθηκαν στους γείτονες και συμμάχους τους.

Οι πολίτες αλλάζουν άποψη εύκολα ανάλογα με το ποιος τους κολακεύει και τους υπόσχεται διάφορα. Η εξαπάτηση είναι μέρος της πολιτικής ζωής και η διατύπωση της αλήθειας δε γίνεται χωρίς κινδύνους. Χρέος του σωστού πολίτη είναι το δίκαιο. Η ανάδειξη των προβλημάτων του πολιτεύματος είναι ουσιαστικό στοιχείο για την προστασία του.

One Piece S01E02: Eiichiro Oda v. Jalal al-Din Muhammad Rumi

Αυτό που δεν μπορούν να καταλάβουν σοφοί όπως ο Πλωτίνος και ο Ρουμί, το καταλαβαίνουν σοφοί όπως ο Eiichiro Oda. Στο δεύτερο επεισόδιο της σειράς άνιμε One Piece, που βασίζεται στο ομώνυμο μάνγκα (κεφάλαιο 4), ο κακός Κάπτεν Μόργκαν διατάζει να δολοφονηθεί ένα παιδί. O κατώτερος αξιωματικός αρνείται να εκτελέσει την εντολή και ο Κάπτεν Μόργκαν τον σκοτώνει. Το σκεπτικό του είναι ακριβώς το ίδιο με του Ρουμί στο Μasnavi: "Το αξίωμα είναι το σημαντικότερο πράγμα σε αυτόν τον κόσμο. Εγώ είμαι ο ανώτερος αξιωματικός σε αυτή τη βάση, το οποίο σημαίνει ότι είμαι ο σπουδαιότερος εδώ μέσα. Οι σπουδαίοι άνδρες δεν κάνουν λάθη. Συμφωνείτε όλοι;" Και του απαντούν οι κατώτεροί του: "Μάλιστα κύριε. Είστε απολύτως σωστός."

Δεν είναι εντυπωσιακό; Η λογική ενός τυραννικού χαρακτήρα σε manga να χρησιμοποιείται για να περιγραφεί ένας πολυέλεος και πολυεύσπλαχνος θεός. Δεν έχεις κανένα δικαίωμα να αμφισβητήσεις τις εντολές του θεού και του αντιπροσώπου του, λέει ο Ρουμί, όπως ο Κάπτεν Μόργκαν λέει πώς δεν έχει κανένα δικαίωμα ο κατώτερος να παρακούσει τις εντολές του. "Αν σε διατάζω εγώ να πας, θα πας." 

"Είναι μεθυσμένος με Γνώση, μην τον αποκαλέσεις τρελό...

Σταμάτα να τον συγκρίνεις με την χαμηλή σου θέση".

Ανήθικο τον αποκαλούμε και απάνθρωπο και τυραννικό, όχι τρελό.

Νεοπλατωνική και Ισλαμική ηθική στον Ρουμί

Να είσαι γεμάτη χαρά, αγάπη, η πιο γλυκιά μας ευτυχία είσαι εσύ,

Ιατρός επίσης για όλα τα είδη ενοχλημάτων,

Η θεραπεία για την έπαρση και την ξεροκέφαλη περηφάνεια μας

Σαν τον Πλάτωνα εδώ με τον Γαληνό, δίπλα δίπλα·

Δεν ξαφνιάζει που ο Τζελαλεντίν Μουχαμέντ Ρουμί αναφέρει ως θεραπευτές τον Πλάτωνα και τον Γαληνό. Είναι γνωστό πώς ο Πλατωνισμός και ο Νεοπλατωνισμός πέρασαν στο Ισλάμ και επηρέασαν την Ισλαμική σκέψη.

Θα συνεχίσω το νήμα από εκεί που το άφησα με την προηγούμενη ανάρτηση για την ηθική και την πολιτική στον Πλωτίνο, γιατί ακριβώς τίθεται ζήτημα ηθικής και στον περίφημο μύστη της θείας αγάπης και έκστασης, σουνίτη νομομαθή και ιδρυτή των περιστρεφόμενων δερβίσηδων, Ρουμί.

Για αυτούς σε βαθιά κοινωνία με τον Κύριό τους

Η κάθε τους πράξη είναι ορθή, σε πλήρη συμφωνία,

Εκείνος που δίνει ζωή μπορεί να σκοτώσει, πρέπει να παραβλέπουμε

Την πράξη του εκπροσώπου Του σα να ήταν δικιά του·

Για να δικαιολογήσει τη θέση του χρησιμοποιεί παραδείγματα από το Κοράνι, μεταξύ των οποίων και η δολοφονία ενός παιδιού.

Δεν είναι μόνο η ηθική και οι κανόνες που καθορίζουν το πώς συγκροτείται και λειτουργεί μια κοινωνία που σχετικοποιούνται μπροστά στις επιταγές της θρησκείας. Βαθύτερα ανθρώπινα βιώματα όπως η αγάπη σχετικοποιούνται επίσης, για να δοθεί η έμφαση στην αγάπη του Θεού: 

Η αγάπη των νεκρών δεν είναι διαρκής αγάπη

Γιατί οι νεκροί δεν έρχονται πίσω από ψηλά,

Η αγάπη των ζωντανών στην ψυχή και το αίμα σου

Κάθε στιγμή σε κάνει πιο φρέσκο και από ένα μπουμπούκι,

Φύλαξε την αγάπη για Αυτόν, αιώνια και θεϊκή,

Τον Οινοχόο με τον οίνο που διευρύνει την ψυχή!

Πόση διαφορά με τον τρόπο συγκρότησης μιας κοινωνίας που πρότεινε η δημοκρατική Αθήνα και που προτείνει ο Δυτικός πολιτισμός.